Çanakkale Savaşları Kronolojisi

(28 Haziran 1914 - 9 Ocak 1916)

Barış BORLAT

28 Haziran 1914- Avusturya-Macaristan Veliahdı Saraybosna’da öldürüldü.

28 Temmuz 1914- Birinci Dünya Savaşı başladı.

2 Ağustos 1914- Harbiye Nezaretinin genel seferberliğine dair emri birliklere gönderildi. Buna göre 7. Kolordu, 21. ve 22. Bağımsız Tümenler dışında kalan, kara ve deniz ordularının seferber olmaları ve bütün Müstahkem Mevkilerin silahlandırılmasının padişah tarafından emredildiği ve seferberliğin birinci gününün 3 Ağustos 1914 günü olduğu belirtildi. Ayrıca bu emirle V. Ordu müfettişliğine Liman von Sanders’in atandığı bildirildi.

4 Ağustos 1914- Çanakkale Boğazı’nda 1. Mayın hattı Selanik gemisi tarafından döküldü.

5 Ağustos 1914- Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı, Başkomutanlığa bağlandı.

6 Ağustos 1914- Çanakkale Boğazı’nda 2. Mayın hattı Selanik gemisi tarafından döküldü.

9 Ağustos 1914- Albay Cevat Bey (Çobanlı) Müstahkem Mevki Komutanlığı’na getirildi.

10 Ağustos 1914-Alman gemileri Goeben ve Breslau Çanakkale Boğazı’ndan giriş yaptı.

12 Ağustos 1914- Goeben ve Breslau’ı takip eden İngiliz gemileri Çanakkale Boğazı önlerine geldi. Bu gemilere Akhisar torpidosunda görevli Teğmen Hasan tarafından Alman gemilerinin Osmanlı Hükümeti tarafından satın alınarak Yavuz ve Midilli isimlerinin verildiği bildirildi.

15 Ağustos 1914- Çanakkale Boğazı’nda 3. mayın hattı İntibah gemisi tarafından döküldü.

3 Eylül 1914- Nusret Mayın gemisi Çanakkale’ye geldi.

6-7 Eylül 1914- Çanakkale’ye Başkomutan Enver Paşa’nın da katıldığı bir ziyareti yapıldı.

9 Eylül 1914- Alman Amiral Souchon, resmen Osmanlı Donanma Komutanı oldu. Yarbay Arif Bey de yardımcılığına atandı.

24 Eylül 1914- Çanakkale Boğazı’nda 4. mayın hattı İntibah gemisi tarafından döküldü.

1 Ekim 1914- Çanakkale Boğazı’nda 5. mayın hattı İntibah gemisi tarafından döküldü.

7 Ekim 1914- Başkomutan Vekili Enver Paşa, Donanma ile Çanakkale’ye geldi.

22 Ekim 1914- Başkomutanlıkça, Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı’na savaşa hazırlanması yönünde emir verildi.

29 Ekim 1914- Alman Amiral Souchon komutasında Türk donanmasının Karadeniz’de Odesa, Sivastopol, Novorosisk limanlarının bombardıman etmesi ve bu bombardıman esnasında iki Rus ve bir Fransız gemisinin batması Osmanlı Devleti’ni Birinci Dünya savaşına sürükledi.

2 Kasım 1914- Rusya, Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilan etti.

3 Kasım 1914- İngiliz gemileri Ertuğrul ve Seddülbahir’e, Fransız gemileri de Orhaniye ve Kumkale’ye ateş açtı. Yirmi dakika’ya yakın süren bombardıman sonucunda Ertuğrul tabyası iki top isabeti aldı ise de malzeme ve insan kaybı yaşanmadı. Seddülbahir’de ise birbirini takiben atılan iki merminin aynı noktaya isabet etmesi sonucu merkez cephaneliği ateş aldı, 360 ağır top mermisi ile 11 ton barut infilak etti. Bu patlamanın etkisi ile 5 subay ile 81 er şehit oldu. Bu şehitlere ilk şehitler denilmektedir.

5 Kasım 1914- İngiltere, Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilan etti.

6 Kasım 1914- Fransa, Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilan etti.

9 Kasım 1914- Çanakkale Boğazı’nda 6. Mayın hattı İntibah gemisi tarafından döküldü.

11 Kasım 1914- Osmanlı Devleti, İtilaf Devletlerine karşı savaş ilan etti.

14 Kasım 1914- Osmanlı Devleti, “Cihad-ı Ekber” ilan etti.

13 Aralık 1914- Kepez ile Anadolu Hamidiye Tabyası arasında demirli bulunan Mesudiye zırhlısı B-11 deniz altısı tarafından torpillenerek batırıldı.

17 Aralık 1914- Çanakkale Boğazı’nda 7. Mayın hattı Nusrat Mayın gemisi tarafından döküldü. Aynı gün 8. Mayın hattı Samsun gemisi tarafından döküldü.

30 Aralık 1914- Nusrat Mayın gemisi tarafından 9. Mayın hattı döküldü.

15 Ocak 1915- Fransız denizaltısı Saphir batırıldı.

20 Ocak 1915- Yarbay Mustafa Kemal 19. Tümen Komutanı olarak atandı.

5 Şubat 1915- Denizaltıların boğazı geçmesine mani olmak için boğazın güney kesimindeki son mayın hattının önüne bir mânia ağı kuruldu.

19 Şubat 1915- İngiliz ve Fransız filosu 12 zırhlı ve kruvazörüyle Çanakkale önlerine gelerek saldırı düzenine geçti. Yedi buçuk saat süren muharebede İtilaf kuvvetleri, uçaklarını da etkin olarak kullanıp binden fazla mermi attı. Buna karşılık Türk tarafı Orhaniye ve Ertuğrul tabyalarından 38 mermi ile karşılık verebildi. Gün boyunca Orhaniye Bataryası komutanı da dahil olmak üzere 1 Alman subayı öldü, 1 subay ve 2 er şehit, 11 yaralı verildi.

23 Şubat 1915- 57. Alay, Halep ve Reşitpaşa vapurlarıyla Tekirdağ’dan, Çanakkale’ye hareket etti.

25 Şubat 1915- Saat 7.30’da 8 İngiliz gemisi ve 4 Fransız gemisi Çanakkale Boğazı’na doğru hareket etti. İtilaf donanması saat 09.45’te savaş düzenine geçti. İlyas Burnu fenerinden 10.600 metre lodos yönünde demirleyen Queen Elizabeth gemisi, saat 10.13’te Seddülbahir tabyasına ateşe başladı. Gün boyu devam eden muharebeler esnasında Orhaniye bataryası ancak bir mermi atabildi. Ertuğrul bataryası ise öğlene kadar düşman gemilerinin yoğun topçu ateşine maruz kalmış olmasına rağmen 74 mermi atışı yaptı. Bugün yapılan muharebeler sonunda giriş tahkimatının zayıf yanlarının güçlendirilmesi gerekliliği daha da hissedildi.

26 Şubat 1915- İntibah gemisi tarafından 10. Mayın hattı döküldü.

1 Mart 1915- Saat 09.45’te Birleşik Filo Seddülbahir’i bombardımana başladı ve saat 15.15’e kadar muharebe devam etti. Yapılan taarruzda 4 şehit ve 14 yaralı verildi. Ayrıca muharebede obüslerden bir topun arpacığı kırıldı ve hemen tamir edildi.

2 Mart 1915- İtilaf donanmasının başarısız bir harekât girişimi oldu.

3 Mart 1915- Albion, Prince George ve Triumph gemileri saat 13.00’ten 13.50’ye kadar Halileli bölgesindeki bataryaları ateş altına aldı. Muharebe gemileri, saat 18.10’a kadar Dardanos’a uzaktan ateş ederken Halileli bölgesindeki bataryalarla da ateş muharebeleri yapıldı ve saat 18.20’de ateş keserek Boğaz’dan çekildi. Bu muharebede 1. Obüs Bataryasından 1 subay şehit oldu, on bir er yaralandı.

4 Mart 1915- İtilaf güçleri altmış kadar asker ile Seddülbahir’e asker çıkarmaya başladı. Buradaki obüs bataryasının ateşi ve 27. Alay 10. Bölük çavuşlarından Mustafa oğlu Mehmed’in kumandasındaki yarım takımın kahramanca karşı koyuşu ile düşman durduruldu. Mehmet Çavuş mekanizması bozulan tüfeğin işe yaramadığını görerek düşmana taşla sopayla saldırdı.

5 Mart 1915- Queen Elizabeth ve onu koruma görevi alan Prince George muharebe gemisi,  öğleye doğru Kabatepe’nin 2,5 mil lodos yönünde yerlerini aldı. Saat 12.15’te, Yıldız Tabyası gerisine atılan top mermisiyle başlayan muharebe hava kararıncaya kadar devam etti. Saat 18.00’de Boğaz girişinde bir muharebe gemisiyle, birkaç torpido bırakıldı.

6 Mart 1915- Birleşik Filo tarafından gündüz yapılan başarısız harekâtı gece harekâtı izledi. Amethyst hafif kruvazörü ve muhriplerin koruması ve Ocean ile Majestic muharebe gemilerinin desteği altında mayın arama-tarama faaliyetleri 6/7 Mart gecesi yapılmaya çalışıldı ancak, mayın hatlarını koruma bataryalarının yoğun ve etkili ateşleri altında başarısızlıkla sonuçlandı.

7 Mart 1915- Dört muharebe gemisinden oluşan Fransız tümeni Boğaz’a girdi. Saat 11.00’de harekat başlamış, saat 12.00’de İngiliz muharebe gemileri de dâhil oldu. Saat 15.00’te ise İngiliz-Fransız muharebe gemilerinin ateş kesmesi ile muharebe sona erdi. Muharebede Agamemnon ve Lord Nelson’a ateş isabeti sağlanarak hasar verdirildi.

7/8 Mart 1915- Nusrat Mayın gemisi tarafından 11. Mayın hattı döküldü.

8 Mart 1915- Birleşik filo başarısız bir saldırı düzenlendi.

9 Mart 1915- Sabah hava sisli, deniz durgun, hafif lodos esmektedir. Öğleye doğru Irresistible ve Prince George muharebe gemileri Boğaz’a girdi. Saat 15.00’te sis yoğunlaştı, topçu taburu Seddülbahir’i bombardıman eden gemilere zaman aralıklarıyla ateş etti. Birleşik Filo saat 16.30’da ateş keserek çekildi.

10 Mart 1915- Birleşik Filo, Bolayır bölgesinde keşif gerçekleştirmek amacıyla ağırlığı burası olmak üzere saldırı düzenledi.

11 Mart 1915- Bolayır bölgesi ağırlıklı olmak üzere harekât düzenlendi. Türk tarafının önemli bir kaybı olmazken harekât gece de devam etti.

13 Mart 1915- Bugün yapılan Boğaz Muharebesinde Türk topçusu, 369 mermi sarf etti. Gece de süren harekâtta Boğaz’a giren mayın tarama filosunu korumakta olan Amethyst hafif kruvazörü, gece 00.30’da Dardanos ve Kepez ışıldaklarını ateş altına aldı. Gemiler Türk bataryalarının karşılık vermesi üzerine geri çekildi. Birleşik Filo, çoğu Amethyst kruvazöründe olmak üzere, toplam 27 ölü 43 yaralı verdi. Türk tarafında ise iki top kürsüsünün ön ayakları kırıldı.

16 Mart 1915- Amiral Carden görevinden alındı yerine yardımcısı Amiral De Robeck atandı.

17 Mart 1915- Queen Elizabeth gemisinde bir toplantı yapıldı. Birleşik Filo Komutanı De Robeck, Kurmay Başkanı Keyes, Limni Üs Komutanı Wemyss, Fransız Filo Komutanı Guepratte, Akdeniz Bağlaşık Kuvvetleri Komutanı Hamilton, Fransız Doğu Sefer Kuvveti Komutanı De Amade’nin katıldığı toplantıda 18 Mart günü gerçekleştirilecek taarruz planı karara bağlandı.

18 Mart 1915[1]- Güneş doğmadan Yüzbaşı Serno ve Deniz Kurmay Yüzbaşı Schneider Bozcaada yönünde keşif için havalandı. Truva harabeleri üzerine gelindiğinde, ortalık aydınlandı ve Bozcaada doğrultusu iyice görülmeye başladı. Muharebe gemilerinin Çanakkale Boğazı’na doğru ilerledikleri görüldü. Bunun üzerine Yüzbaşı Schneider gerekli gözetmeleyi yaparak zaman kaybetmeden geri döndü. Saat 10.30’da altısı ileride ve dördü geride olarak on muharebe gemisinin Boğaz’a doğru ilerlemekte olduklarını kıyı gözetleme postaları bildirdi. Saat 11.00’e doğru Seddülbahir yönünden savaş gemileri görülmeye başladı. En önde Triumph, bunu sırayla Agamemnon, Lord Nelson, Queen Elizabeth, Inflexible, Prince George muharebe gemileri izlemekteydi. Saat 11.15’te Triumph, Halileli sırtlarına ilk mermiyi attı, İntepe’deki bataryalar buna karşılık vermeye başladı. Saat 11.30’da dört Fransız gemisi de boğaza girdi. Böylece Çanakkale Boğazı’nın içinde altısı İngiliz ve dördü Fransız olmak üzere 10 muharebe gemisi girdi. Saat 11.45’te Queen Elizabeth’in bir mermisi Çanakkale gümrük binası arkasına düşerek yangın çıkardı. Saat 12.20’de Çimenlik Tabyası cephaneliğine bir mermi isabet etti, dumansız barut hartuçlarını tutuşturdu. Saat 13.20’de Anadolu Hamidiye Tabyası ateşe başlayarak Karantina hizasında bulunan ve Dardanos’a yaklaşmak isteyen Fransız Bouvet muharebe gemisini ateş altına aldı. Saat 14.00’te Anadolu Hamidiye Tabyası tarafından ateş altına alınan Bouvet muharebe gemisinde birkaç isabet görüldü. Sonra birdenbire hafif bir duman yükselerek gemi yana yatmaya başladı. Bouvet üç dakika sonra battı. Saat 15.15’te Namazgâh kışlasına düşen bir mermi, kışlanın çatısını uçurdu, uzun ve boğucu bir siyah duman ve alev sütunu yükseldi. Saat 16.30’da Irresistible iskele yönüne yattı ve duman içinde kaldı. Saat 18.00’de düşman gemileri yavaş yavaş çekilmeye başladı ve böylece akşama kadar süren Boğaz Muharebesi’nde ateş kesildi. Gün boyu devam eden muharebelerde Türk tarafı şehit ve yaralı olarak toplam 79 kayba uğradı. Almanların kayıpları, ölü ve yaralı olarak 18’dir. Böylece iki Bağlaşık devletin toplam kaybı 97’dir. Birleşik filonun ise Bouvet, Ocean ve Irresistible gemileri batarken, Inflexible, Golva, Suffren ve Agamemnon gemileri savaş dışı kaldı. İnsan kaybıpları ise 800’ü buldu.

26 Mart 1915- Mareşal Liman von Sanders, Plevne Vapuru ile Gelibolu’ya geldi ve 5. Ordu Komutanlığı’nda göreve başladı.

17 Nisan 1915- Çanakkale- Kepez önlerinde karaya oturan E-15 İngiliz denizaltısı ele geçirildi.

23 Nisan 1915- İtilaf kuvvetleri, Maydos’u (Eceabat) bombaladı.

25 Nisan 1915- Müttefikler, Seddülbahir ve civarındaki koylara, Arıburnu’na; Fransızlar ise Kumkale’ye oyalama çıkarması yapacaktı. Olası çıkarma ihtimaline karşı Türk tarafı şu şekilde konuşlandı; Yarımadanın güneyi, Albay Halil Sami komutasındaki 9. Tümen’in, Yarbay Kadri Bey, komutasındaki 26. Alay’ı tarafından savunuluyordu. Alayın sorumluluk sahası Kum Tepe’nin kuzeyindeki Çam Tepe’den başlayarak, güneyde Kereviz Dere’ye kadar uzanıyordu. Yarımadanın kuzeyinde ise 9. Tümen’e bağlı Yarbay Şefik Aker komutasındaki 27. Alay tarafından üstlenildi. Alay’ın sorumluluk bölgesi güneyde Çam Tepe’den başlıyor, kuzeyde Büyük Anafartalar Azmak Dere ağzına kadar uzanıyordu. 12 km’lik bu sahil şeridi, Binbaşı İsmet komutasındaki 2. Taburu tarafından savunuluyordu. Kumkale’de ise 31. Alay’a bağlı 2. Tabur kuvvetleri konuşlandı. Ancak buradaki 6. Bölük kuvvetleri, diğer çıkarma sahillerinden farklı olarak 2 adet ağır makineli tüfeğe sahipti. Kumkale sahili 25 Nisan günü karaya çıkacak 3.000’den fazla Fransız askerine karşı, ihtiyat kuvvetlerinin yetişeceği 2 saat zarfında toplam 240 Türk askeri tarafından savunuldu. Düşman kuvvetlerinin taarruz planı ise şu şekildeydi: Asıl kuvvetler, iki bölgeye- Kabatepe ve Seddülbahir kıyılarına- çıkarılacak, kuvvet çoğunluğu az bir farkla Seddülbahir kesiminde bulunacaktı. İki tümenden kurulu ve Anzak adıyla bilinen Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu; Kabatepe dolaylarından ilk hedef olarak Conkbayırı-Kocaçimen Tepesi hattını ele geçirecek, buradan Maltepe üzerine ilerleyerek yarımadayı kuzeye karşı tıkayacak ve Kilitbahir Platosu’na taarruz için hazırlanacaktı. Seddülbahir bölgesine çıkarılacak asıl kuvvetlerin birinci kademesini, 29. İngiliz Piyade Tümeni teşkil edecek ve ilk hedefi Alçıtepe olacaktı. Fransız Tümeninden bir Tugay, Kumkale’ye çıkarılacaktı. Bu harekat 48 saat süreli olup görevi Türk savunmasının kanat kuvvetlerini yerlerine bağlayarak, Türk topçularının Kumkale’ye kaydırılmalarını önlemekti.   

26 Nisan 1915- Sabah’tan itibaren İngilizler Türk mevzilerine yoğun bir bombardıman gerçekleştirdi. Bu bombardımanlarını özellikle 57. Alay üzerinde topladı ve alayın batı kanadına taarruza geçti ise de, sert karşılık görerek ve geri atıldı.

İngilizler, Bozcaada Müftüsü’nü Çanakkale istikametine şifreli işaretle haber vermekle suçlayıp idam etti.

27 Nisan 1915- Yüksek Sırt-Merkeztepe-Kırmızısırt-Kanlısırt hattı üzerinde, 19. Tümen’in merkez ve güney kanadındaki birliklerle, saat 07.30’da Anzac Kolordusuna karşı taarruz gerçekleştirildi.

27 Nisan 1915- Fransızlar Anadolu yakasındaki çıkarmayı sona erdirdi.

27/28 Nisan 1915- Anzaklara toparlanma fırsatı vermeden bastırmak ve denize dökmek için 19. Tümen gündüz gerçekleştirdiği taarruz planı dâhilinde gece de taarruza devam etti. Ancak yoğun topçu ateşi altında sonuca ulaşılamadı. Gündüz ve gece sürdürülen muharebeleri ilginç sonucu şuydu ki, harekât sonucunda oluşan mevzi hatları küçük dalgalanmalar dışında, bundan sonraki muharebelerde değişikliğe uğramadan devam edecekti.

28 Nisan 1915- Seddülbahir bölgesinde sabah denizden ve karadan Türk savunma hattının her iki yanına yönelik başlayan İngiliz ve Fransız taarruzları başlangıçta gelişmeler gösterse de durduruldu.

29/30 Nisan 1915- Anzak kuvvetleri başarısız bir taarruz denemesi gerçekleştirdi.

30 Nisan 1915- Boğazı geçmeyi ilk başaran AE-2 denizaltısı batırıldı.

1 Mayıs 1915- Kıyı hattına sıkışmış olan Anzak askerinin buradan sökülebilmesi için Bombasırtı batısı-Boyun Noktası-Merkeztepe birinci hedef noktası; Haintepe ikinci hedef noktası olarak sabah saat 05.00’da Türk topçu bataryasının ateş desteği ile taarruza geçildi. Gün boyu devam eden taarruzlardan sonuç alınamadı.

1/2 Mayıs 1915- İngilizler, Lale Baba Tepesi’ni etkisiz hale getirmek için gerçekleştirdiği saldırıda başarısız oldu.

3-4 Mayıs 1915- Türk tarafı, Seddülbahir bölgesinde İngiliz ve Fransız hatlarına taarruz harekâtı gerçekleştirdi. Albay Von Sodenstern’in iyi planlamadan hatta aceleye getirerek yaptığı bu harekât 15. Tümen’den 5.100 askerin kaybedilmesine neden oldu.

4 Mayıs 1915- İngilizler Lale Baba’da gerçekleştirdikleri baskını, Kabatepe kesimindeki girişimi izledi. Ancak daha kıyıya çıkmadan Türk tarafının etkili atışları ile 14 kayıp verdiler ve karaya çıkabilenler de şiddetli bir direnişle karşılaştıklarından, geri çekilmek zorunda kaldı.

7 Mayıs 1915- İngilizler, Alçıtepe’yi ele geçirebilmek için sabah 10.00’dan itibaren donanma ve kara topçusunun başlattığı ateşle saldırıya geçti. Gün boyu devam eden muharebelerde çıkarma güçleri durduruldu.

8 Mayıs 1915- İngiliz-Fransız kuvvetleri Hamilton’un planlaması dâhilinde Alçıtepe’yi ele geçirmek için sabah saat 10.15’te başladıkları taarruzlarında başarılı olamadı.

11 Mayıs 1915- Harbiye Nazırı Enver Paşa, Çanakkale Cephesi’ne geldi.

12/13 Mayıs 1915- Muavenet-i Milliye Torpidosu Komutanı Ahmet Bey ve Yüzbaşı Firle Morto Koyu’nda İngiliz Goliath zırhlısını torpilleyerek batırdı.

17 Mayıs 1915- Mustafa Kemal Bey, Arıburnu Cephesi Komutanlığı’ndan ayrıldı. Görevini Esat Paşa devraldı.

19 Mayıs 1915- Enver Paşa’nın 11 Mayıs 1915 günü Çanakkale Cephesi’ne gerçekleştirdiği teftiş sırasında, Arıburnu Cephesi’ndeki düşmanın bir an önce denize dökülmesi yolunda, 5. Ordu Komutanı Liman von Sanders’e emir vermesi taarruz hazırlıklarını başlattı. Bu amaçla İstanbul’da bulunan 2. Tümen’de 5. Ordu Komutanlığı emrine verildi. Taarruz, 19 Mayıs 1915 sabahı saat 03.30’da Arıburnu Cephesi’nin tamamında aynı zamanda başladı. Taarruza katılan tümenlerin ve bunların bağlısı ast birlik komutanlarının tamamının bütün gayretlerine rağmen, her an bir Türk taarruzunu beklemekte olan hazırlıklı düşmanın, yoğun tüfek ve makineli tüfek ateşleri ile ön hatlar üzerinde oluşturduğu mermi barajı aşılamadı. Bir iki münferit durum haricinde, hiçbir noktada düşman hatlarına ulaşılamadı ve yaklaşık 4,5 saat süren taarruz 3.420 şehit, 6.064 yaralı ve 486 kayıp olmak üzere toplam 9.970 kayıp ile sonuçlandı.

24 Mayıs 1915- Arıburnu bölgesinde, 19 Mayıs 1915 günü gerçekleştirilen taarruzda verilen kayıpların defni ve kaldırılması için 9 saat süreli ateşkes yapıldı.

25 Mayıs 1915- Alman Yüzbaşı Otto Hersing komutasındaki U-21 denizaltısı Kabatepe açıklarında İngiliz Triumph Zırhlısını torpilleyerek batırdı.

27 Mayıs 1915- Alman Yüzbaşı Otto Hersing komutasındaki U-21 denizaltısı Kabatepe açıklarında İngiliz Majestic Zırhlısını torpilleyerek batırdı.

28/30 Mayıs 1915[2]- Arıburnu Cephesi’nin kuzeyindeki Sazlıdere’nin denize doğru uzandığı kesimde yer alan yükseltiler üzerinde, her iki tarafında ileri karakolları bulunmaktaydı. Bu noktayı ele geçirmek amacıyla 28 Mayıs gecesi Anzak kuvvetleri harekâta geçti. Bu çarpışmalarda Balık Tepe üzerindeki Türk ileri karakolu Anzaklar tarafından ele geçirilmesine rağmen 19. Tümen ve Arıburnu Cephesi Sağ Kanat Komutanı Yarbay Mustafa Kemal’in kontrolünde gerçekleşen karşı taarruzla geri alındı. Bu çarpışmalar sırasında Balık Tepe civarında yaralanan ve sonrasında şehit düşen, süvari bölüğünden Üsteğmen Halit ve Teğmen Ali Rıza, Büyük Anafarta Köyü’nde toprağa veridi. Bu iki şehidimizin anısını yaşatmak için Balık Tepe’nin adı, sonrasında “Halit ve Rıza Tepesi” olarak değiştirildi.  

30 Mayıs 1915- Kumkale’deki başarısızlık sebebiyle Çanakkale Fransız kuvvetleri komutanı D. Amade görevinden alındı. Yerine General Gouraud getirildi.

1 Haziran 1915- Mustafa Kemal Bey, Albaylığa terfi etti.

4 Haziran 1915- İngiliz ve Fransız kuvvetleri Güney Grubu bölgesinde saat 08.00 itibariyle saldırıya geçti. Gün boyu devam eden çetin muharebeler sonunda 350 metrelik ilerleme sağlayabildi.[3]

5 Haziran 1915- Dâhiliye Nazırı Talat Paşa, Edirne Valisi Hacı Adil, Dr. Nazım ve İsmail Canbulat Beyler, Esat Paşa’yı karargâhında ziyaret ederek savaş hakkında bilgi aldı.

21-22 Haziran 1915[4]- Gelibolu Yarımadası Güney Grubunda İngiliz ve Fransızlar tarafından ortaklaşa gerçekleştirilen bu harekâtın ilk hedefi 83 Rakımlı Tepe oldu. İki gün süren muharebelerde, 600 metrelik taarruz cephesinde yalnız birinci Türk savunma hatlarıyla 83 Rakımlı tepeyi işgal eden Fransızlar, planlamaları gereği ulaşmaları gereken hedeflere ulaşamadı. Muharebeler esnasında çok ciddi kayıplara uğrayan 2. Tümen Güney Grup Komutanlığı’nca verilen 22 Haziran 1915 tarihli bir emirle 23 Haziran’da 12. Tümen ile değiştirildi. Muharebeler süresince İngilizler, deniz piyade tümeni, topçu ve makineli tüfekleriyle Fransız kuvvetleri destekledikleri gibi, 8. İngiliz Kolordusu da, cephenin batı kesiminde 7. ve 9. Türk Tümen birliklerine karşı gösteriş taarruzlarında bulundu. Bu muharebenin sonucu hakkınd 5. Ordu Komutanı Liman von Sanders’in 22 Haziran 1915’te Enver Paşa’ya gönderdiği uzun ve ayrıntılı raporunda şu ifadeler önemli yere sahiptir: “Düşman öteden beri ve özellikle son zamanlarda yaptığı taarruzlarda, anlatılamayacak derecede çok cephane ve az insan harcıyor. Merak nedeniyle düşmanın bir dakikada obüs ve gemi toplarıyla 150 mermi attığı sayılmıştır. Biz ise, pek çok insan, az cephane feda ediyoruz.” Bu ifadelerde göstermektedir ki iki gün devam muharebelerde Türk askerinin kahramanca savunma azmi dikkate değerdir. Tarafların kayıpları ise 26 Haziran 1915 günü Liman von Sanders’in, Başkomutanlık Vekaleti’ne gönderdiği rapora göre; İngiliz ve Fransızlar 7.000 civarında, Türk tarafı ise 5.800 civarında idi.

28 Haziran-5 Temmuz 1915[5]- Gelibolu Yarımadası Güney Grubu’nda gerçekleştirilen bu muharebeler Çanakkale Savaşlarının en kanlı muharebelerine tanıklık etti. 28 Haziran’da saat 00.20’de başlayan İngiliz bombardımanı aralıklarla sürdüğü gibi sabah saat 09.00’dan itibaren gittikçe şiddetlenmeye başladı. Böylece Türk savunma mevzileri ve ilerisindeki tel örgü engelleri yerle bir oldu, telefon hatları koptu haberleşme olanağı kalmadı. Yoğun kara ve gemi topçu ateşiyle desteklenen İngiliz taarruzları sonunda Zığındere batısındaki Türk mevzilerini tamamıyla ele geçirdi.

27/28 Haziran gecesi İngilizlerin sol kanatta 7. ve 12. Türk Tümenleri cephelerinde yaptığı gösteriş taarruzları, etkili olmadı, Türk birliklerinin karşı taarruzu ile geri atıldı.

29 Haziran gecesi Türk tarafı topçu desteğinde saat 22.00’da taarruza başladı. Ancak çok sayıdaki İngiliz makineli tüfek ve topçusunun şiddetli ateşleri karşısında, bu taarruzdan istenilen sonuç alınamadı.

İngilizlerin 30 Haziran saat 05.00’den itibaren Zığındere’ye yönelttiği taarruz ve 126. Alay ile 16. Alay cephelerine yönelttiği taarruz karşı taarruzla püskürtüldü.

2 Temmuz saat 18.00’da yapılan Türk taarruzu başarılı olmadı. 5 Temmuz günü gerçekleştirilecek olan taarruzun başlamak üzere olduğunu anlayan İngilizler taarruzdan yarım saat önce bombardımana başladı. Buna rağmen Türk kuvvetleri saat 03.45’te plan dâhilinde ateş açmadan süngü takılmış olarak taarruza geçti. Hızla eriyen Türk kuvvetlerini takviye için Kolordudan yardım istendi. 3. Tümen Komutanı, bir kısım takviye birlikleriyle taarruzu sürdürmeyi denediyse de, İngilizlerin şiddetli makineli tüfek ateşleri karşısında başarılı olamadı. 5 Temmuz günü muharebesinde taarruz gücünün %40 kaybedildi. Diğer taraftan 28 Haziran’dan beri devam eden muharebelerde ise toplam kayıp 16.000 kişiye ulaştı.

4-5 Temmuz 1915- Yazar Ali Canip, Seddülbahir’i ziyaret etti.

9 Temmuz 1915- Vehip Paşa, Güney Grubu’na gelerek komutayı Weber’den devraldı.

12 Temmuz 1915[6]- Gelibolu Yarımadası Güney Grubu’nda gerçekleştirilen bu muharebeler İngiliz ve Fransız birliklerinin saat 04.30’da cephenin sol kanadındaki 4. ve 7. Türk Tümeni cephelerini karadan, denizden ve on dört kadar uçakla havadan olmak üzere üç saat kadar bombardımana tutmasıyla başladı. Bu sürede 60.000’e yakın çeşitli çapta top mermisi harcadılar. Bombardımanlar sırasında, tüm telefon bağlantıları koptu, Türk birlikleri arasındaki haberleşme kesildi, birinci hat siperleriyle ihtiyatların siperleri ve irtibat hendekleri kullanılamaz hale geldi. Saat 14.30’a kadar süren çarpışmalarda, 83 Rakımlı Tepe kuzey sırtları üzerindeki mevzilerle diğer bir kısım mevziler, Fransızların eline geçmiş bulunuyordu. Bu bölgedeki Türk ihtiyatlarının karşı taarruzlarıyla Fransız ilerlemesi durdurulduğu gibi 11 er de esir olarak alındı. İngilizler ise saat 15.00’te 7. Tümen’in doğu kanadına yönelttiği taarruzda, Kanlıdere’nin iki yamacındaki Türk mevzilerinden birkaçını almayı başardıysa da, Kanlıdere doğu yamaçlarında ilerleyen İngiliz birlikleri, Türk topçusunu, saat 16.30’da başlattığı etkili ateşler yüzünden, ele geçirdiği mevzilerin bir kısmını boşaltmak zorunda bıraktı.

13 Temmuz 1915- Gelibolu Yarımadası Güney Grubunda gerçekleştirilen bu muharebeler İngiliz ve Fransızların sabah erken saatlerde başlattıkları topçu atışları saat 07.30’a kadar sürdü. Bu yoğun topçu ateşini İngiliz piyadelerinin saat 07.30’daki 7. Tümen cephesine başlattıkları taarruz izledi. Türk piyade ve etkili topçu ateşleri karşısında duraklayan İngilizler, daha önce ele geçirilen yerler de dâhil olmak üzere geri çekilmek zorunda kaldı. İki gün devam eden Zığındere Muharebeleri’nde İngilizler Kemal Bey tepesinin (83 Rakımlı Tepe) bulunduğu sırtlarda Kerevizdere’ye egemen bir hat tuttu ise de Türk birliklerinin direnişini kıramadı ve hedefine ulaşamadı. Muharebelerin en yoğun geçtiği 4., 6., ve 7. Türk Tümenlerinin sorumluluk bölgelerinde verilen Türk kayıplarının toplamı 113’ü subay ve 9.462 erdi.

25 Temmuz 1915- Joule adındaki Fransız denizaltısı Çanakkale Boğazı’ndan geçerken Türk tarafının bıraktığı mayınlardan birine çarparak battı.

6-10 Ağustos 1915[7]- Conk Tepesi-Kocaçimen Tepesi hattı ile Anafartalar Ovaları’na hakim yükseltileri ele geçirmek amacıyla 6 Ağustos akşamı saat 22.00 civarında başlayacak harekat öncesinde Türk tarafının dikkatini başka yöne çekmek ve Arıburnu Cephesi’ndeki Türk kuvvetlerini yerinde tutmak ve hedef olarak belirlenen noktalara kuvvet kaydırılmasını önlemek hedeflendi. Bu amaç doğrultusunda 1. Avusturya Tümeni tarafından gerçekleştirilen ve Kanlı Sırt üzerindeki Türk kuvvetlerini Karayörük Deresine atmak için taarruza geçti.

Türk ön hatlarının üzeri, düşman bombardımanlarına karşı önlem olarak kalaslarla kapatıldı ve siperlerin ön tarafında, ateş edebilmek için mazgal delikleri açıldı. Obüs, havan ve gemi topları ile saat 15.00’te başlayan yoğun bombardıman sırasında bu mazgal deliklerinin çoğu kapandığından ve siperlerin üzerini örten kalasların önemli bir bölümü çöktüğünden, Anzak taarruzuna karşı ilk anda gösterilen direnç oldukça yetersiz kaldı. 10 Ağustos gününe kadar devam eden muharebelerde Kanlı Sırt üzerinde kaybedilen siper geri alınamadı. 16. Tümen ve takviye olarak gönderilen 13., 15., ve 57., Alay birliklerinin bu muharebelerdeki kaybı şehit ve yaralı olarak 7.164 kişi idi.

6-13 Ağustos 1915[8]- İngilizler 6 Ağustos 1915 akşamı, hava karardıktan sonra Arıburnu Cephesi’nin kuzeyinden başlayacak ve Anafartalar sahillerine de kapsayacak harekâtlarını örtmek ve bu harekâtlara karşı kullanılmak üzere Seddülbahir Cephesi’nden kuzeye kaydırılması muhtemel Türk kuvvetlerini yerinde tespit etmek amacıyla taarruz gerçekleştirdi. 13 Ağustos 1915 gününe kadar tarafların bölgede sürdürdükleri küçük çaplı girişimler sonucu değiştirmedi, Seddülbahir Cephesi’ndeki çarpışmalar, düşmanın tahliyesine kadar birkaç sınırlı taarruz girişimi haricinde mevzi muharebeleri şeklinde devam etti.

6-10 Ağustos 1915[9]- Akdeniz Seferi Kuvvetler Başkomutanlığı Karargâhı’nın hazırladığı taarruz planına göre asıl taarruz, Conk Tepesi-Kocaçimen Tepesi hattına yönelik olacaktı. 6 Ağustos 1915 günü Kanlı Sırt Muharebesi’nin başlaması ve bu sırt üzerinde Anzakların elde ettiği kısmi başarı, Kuzey Grubu Komutanlığı’nı harekete geçirdi ve ihtiyatta tutulan 9. Tümen bölgeye sevk edildi. Conk Tepesi yönünde taarruz eden düşman, verdiği zayiat nedeniyle durakladı ve taarruz hızı kesildi. Bu kesime saldıran Yeni Zelanda Tugayı, Şahin Sırtı’nın batısında gereğinden fazla zaman kaybetti ve o sırada boş durumda olan Conk Tepesi’ni ele geçirme fırsatını yitirdi. 8 Ağustos 1915 günü biterken yaşanan en önemli gelişme ise 19. Tümen komutanı Albay Mustafa Kemal Bey’in (Atatürk) Anafartalar Grubu Komutanlığı’na atanması oldu. 9 Ağustos 1915 sabahı erken saatlerde İngilizler, Conk Bayır’ı üzerindeki taarruzlarını tekrarladı. Topçu desteğini de arkasına alan düşmanın bu girişimi sonuçsuz kaldı. 10 Ağustos 1915 günü sabah saat 04.30’da Conk Bayırı’nda düşmana karşı süngü hücumu gerçekleştirildi ve İngilizler, yerlerinden söküldü.[10]

7 Ağustos 1915- İngilizler tarafından 6 Ağustos günü Arıburnu üzerine gerçekleştirilen taarruzu desteklemek amacıyla Yüksek Sırt hattına Anzaklar tarafından bir saldırı gerçekleştirdi.

8 Ağustos 1915- Barbaros Hayrettin zırhlısı, Turgut Reis ile görev değişiminde iken Bolayır açıklarında E-11 tarafından torpillenerek batırıldı.

9 Ağustos 1915[11]- 6 Ağustos 1915 gecesi saat 22.00’den itibaren Anafartalar sahillerine çıkan İngiliz 9. Kolordusu, 7 Ağustos 1915 akşamı itibariyle sahilden içeriye doğru en fazla 800 metre kadar ilerleyebildi ve Mestan Tepe ile Karakol Dağı’nın batı yönündeki küçük bir bölümü ele geçirdi. 5. Ordu Komutanı Liman von Sanders, Saros Grubu Komutanı Albay Ahmet Fevzi (Tümay)’a 8 Ağustos 1915 akşamı Anafartalar’da bulunan düşmana taarruz emri verdi. Ancak Fevzi Bey, birliklerin hazır olmadığı gerekçesi ile emri yerine getirmedi. Bunun üzerine Albay Ahmet Fevzi Bey görevinden alınarak yerine 8 Ağustos 1915 akşamı 19. Tümen Komutanı Albay Mustafa Kemal Bey atandı. Böylece Anafartalar’a çıkarma yapan düşmana karşı taarruz harekâtı 9 Ağustos’a kaldı. Ancak İngilizler de asıl taarruzu 9 Ağustos 1915 günü yapacaklardı. Buna rağmen Türk tarafının taarruzu İngiliz taarruzundan önce başladı. Anafartalar Ovası’na hâkim bütün yükseltileri ele geçirmeyi planlayan İngilizler, harekete geçmeden 9 Ağustos 1915 günü sabah saat 04.00’te Türk taarruzu başladı. İngilizlerin giriştiği karşı taarruzlar da durduruldu.

13 Ağustos 1915- 57. Alay Komutanı Yarbay Hüseyin Avni Bey karargâhına düşen bir obüs mermisi ile şehit oldu.

14 Ağustos 1915- E-2 denizaltısı Samsun gemisini torpilleyerek batırdı.

Mariot adlı Fransız denizaltısı mânia ağlarına takılıp battı.

21-22 Ağustos 1915[12]- Birinci Anafartalar Muharebesinde başarısız olan İngilizler komuta kademesinde değişikliğe gidip, yeni kuvvet takviyesi ile bir kez daha taarruz hazırlıklarına başladı. 21 Ağustos 1915 günü başlatılması kararı verilen yeni taarruzda asıl hedef olarak İsmailoğlu Tepeleri ile Yusufçuk Tepe’nin ele geçirilmesi ön görüldü. Asıl taarruz istikametinin her iki yanında yer alan diğer kesimlerde, bir anlamda cephenin tamamında da taarruz edilecekti. Ancak bu taarruzlar, tespit taarruzu niteliğinde olacak, sadece İsmailoğlu Tepeleri’nin güneyinde yer alan ve Damakçılık Bayırı’nı kontrol eden Bomba Tepe’nin de ele geçirilmesine çalışacaktı. 22 Ağustos 1915 sabahı İngilizler, Kayacık Ağılı civarında ele geçirdikleri Türk mevzisinin daha da ilerisine yönelmek ve buradaki durumlarını geliştirmek amacıyla taarruzlarını tekrarlamalarına rağmen başarı sağlayamadı.

23 Ağustos 1915- Enver Paşa, Kurmay Başkanı Tümgeneral Bronzart ile birlikte Gelibolu Yarımadası’na geldi.

27-28 Ağustos 1915[13]- Bomba Tepe, Abdurrahman Bayırı üzerinden Kocaçimen Tepesi’ne ulaşmak isteyen kuvvetler için aşılması gereken en önemli engeli oluşturmaktadır. Bu nedenle bu nokta Türk kuvvetleri tarafından güçlü bir direnek haline getirildi. Ayrıca bu nokta 9. İngiliz Kolordusu ile Arıburnu bölgesindeki Anzak Kolordusu’nun bağlantı ve ara hattını tehdit etmektedir. Bütün bu gerekçeleri etkisiz kılmak için 27 Ağustos 1915 günü saat 17.00’da General Cox emrinde mürettep kuvvetler taarruza geçti. 28 Ağustos 1915 sabahına kadar devam eden çarpışmalarda bazı mevziler taraflar arasında el değiştirdiyse de İngilizler Bomba Tepe’nin zirve noktasına ulaşamadı. Bu muharebeden sonra düşmanın en son askerini tahliye etmesine kadar geçen sürede, Çanakkale Cephesi’nde çarpışmalar, tamamen mevzi muharebeleri şeklinde geçti. 

14 Eylül 1915- Nusrat Mayın gemisinin kaptanı Tophaneli İbrahimoğlu Yüzbaşı Hakkı, Kasımpaşa Askeri Hastanesi’nde vefat etti.

E-7 İngiliz denizaltısı Marmara Denizi’ne girerken Nara’daki mânia ağına takıldı. Mürettebatının esir alınmasından sonra açtığı deniz musluklarından dolayı battı.

3 Ekim 1915- Nihat (Anılmış) Paşa, Çanakkale Boğazı (Akdeniz Boğazı) Müstahkem Mevkii Komutanı oldu.

14 Ekim 1915- Sir Ian Hamilton görevinden alındı.

15 Ekim 1915- Hamilton’un yerine General Monro atandı.

30 Ekim 1915- Fransızların Turqoise denizaltısı kıyı topçusunun isabetli atışlarıyla hasar gördü, denizaltı ele geçirildi ve ismi de onu vuran erin ismine atfen Müstecip Onbaşı oldu.

25 Kasım 1915- Gece yağan yoğun yağmur önemli kayıpların verilmesine neden oldu.

26/27 Kasım 1915- Meydana gelen fırtına, yağış ve ardından oluşan sellerden 269 Hintli asker öldü. 80’i sulara kapılıp kayboldu.

27/28 Kasım 1915- Şiddetli bir fırtınayla birlikte kar yağmaya başladı. Sıcaklık sıfırın altına kadar düştü. Donma vakaları görülmeye başladı. Toplam kayıp 556 kişiyi buldu.

30 Kasım 1915- Padişah V. Mehmet Reşat, 27. ve 57. Alaylara altın ve gümüş madalya verilmesi için İrade-i Seniyye çıkardı.

10 Aralık 1915- Hastalanan Anafartalar Grup Komutanı Mustafa Kemal Bey görevini Fevzi Paşa’ya bırakarak beraberindekilerle birlikte- Fethi (Okyar), Bahattin Şakir ve Tevfik Rüştü (Aras) Beylerle- İstanbul’a döndü.

19 Aralık 1915- İtilaf güçlerinin Arıburnu ve Anafartalar’ı tahliyesi tamamlandı.

27 Aralık 1915- 57. Alay sancağına “Üstün Hizmet ve Kahramanlık Nişanesi” olarak altın ve gümüş madalyaları takıldı.

9 Ocak 1916- İtilaf güçlerinin Seddülbahir’i tahliyesi tamamlandı. Böylece Türk tarafının “Çanakkale Cephesi Harekatı”, İngilizlerin ise “Gelibolu Harekatı” olarak adlandırıldıkları bu muharebeler fiilen sona erdi. Çanakkale Muharebeleri sırasında askeri dehasını ortaya koyan ve “Anafartalar Kahramanı” unvanı ile tanınmaya başlanan Mustafa Kemal’in yanı sıra Türk İstiklal Savaşı’nın komuta heyetini oluşturan subaylarımızın birçoğu, Çanakkale Cephesinde görev yaptı. Fevzi Çakmak, Cevat Çobanlı, Kazım Karabekir, Fahrettin Altay, Cafer Tayyar Eğilmez, İzzettin Çalışlar, Şükrü Naili Gökberk, Şefik Aker, Reşat Çiğiltepe bu subaylarımızdan birkaçıdır. Adı geçen bu subaylarımızın İstiklal Savaşı sırasında verilen muharebelerde uyguladıkları taktik anlayışlarda, Çanakkale Muharebeleri sırasında edinilmiş tecrübelerin izlerini bulmak mümkündür.

KAYNAKÇA

ADALI, Bilgin, Çanakkale Destanı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.

AKINGÜÇ Gürsel, Tarihi Süreç İçinde Çanakkale Muharebeleri ve Muharebe Alanları, Ajans 2023, 2010.

AKKOYUNLU, Ali Cevat, Dünyayı Değiştiren Gemi: Goeben’in 1914’te Çanakkale’ye Kaçışı, Alfa Yayınları, İstanbul 2012.

AKYÜZ, Yahya, Çanakkale Savaşları ve Fransız Kamuoyu, TTK, Ankara 1993.

ALPAGUT, Haydar, Büyük Harbin Deniz Cephesi, Deniz Basımevi, İstanbul 1937.

ALTINTAŞ, Ahmet, Belgelerle Çanakkale Savaşları, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yayınları, Çanakkale 1997.

ARI Kemal, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, ATASE Yayınları, Ankara 1997.

ARTUÇ,  İbrahim, 1915 Çanakkale Savaşları,  Kastaş Yayınları, İstanbul 1992.

ASHMEAD, Bartlett Ellis, Çanakkale Kıyametin Fragmanı, Granada Yayınları, İstanbul 2013.

ASPİNAL- Oglander, C.F, Büyük Harbin Tarihi, Çanakkale, Gelibolu Askeri Harekatı, C.I-II, Çev: M. Hulusi, Askeri Matbaa, İstanbul 1940.

ATABAY Mithat, KOLAY, Selçuk vd, Derinden Yansımalar: Çanakkale Batıkları, Vehbi Koç Vakfı Yayınevi, İstanbul 2013.

ATABEY Figen, Çanakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi, TTK, Ankara 2014.

ATASE Arşivinden Seçilmiş Çanakkale Deniz Savaşı’na Ait Belgeler, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, Yıl: 63, Sayı: 132, Ankara 2014.

ATATÜRK, Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebelerine Ait Hatıralar, Sel Yayınları, İstanbul 1955.

ATATÜRK, Mustafa Kemal, Arıburnu Muharebeleri Raporu, TTK, Ankara 1990.

BANOĞLU, Niyazi Ahmet, Türk Basınında Çanakkale Günleri, İstanbul 1982.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, Çanakkale Vuruşmaları ve Onların Tepki ve Sonuçları, C. III, Kısım II, TTK, Ankara 1991.

BELEN, Fahri, Çanakkale Savaşı, Harp Akademisi Basımevi, İstanbul 1935.

BIYIKLI Mustafa, Esad Paşa’nın Çanakkale Cephesi Yazışmaları, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2011.

BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Çanakkale Muharebelerine Dair Konferans, İstanbul 1950.

BİLGİN, İsmail, Çanakkale Savaşı Günlüğü, Timaş Yayınları, İstanbul 2009.

Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi V. Cilt Cephesi Harekatı 1., 2., 3., Kitapların Özetlenmiş Tarihi (Haziran 1914- 9 Ocak 1916), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1997.

 Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, Cilt V, Kitap I, Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012.

Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, Cilt V, Kitap II, Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012.

Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, Cilt V, Kitap III, Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012.

BURSALI, Mehmet Nihat, Büyük Harpte Çanakkale Seferi, İlhami Fevzi Matbaası, İstanbul 1926.

BÜLENT, Özdemir, MUTAF, Abdülmecit, Çanakkale Muherabatı Cihan Harbinde Osmanlı Harekatı Tarihçesi: The Dardanelles Campaing. A short History of Turkish, TTK Yayınları, Ankara 2012.

ÇAMOĞLU, Şemsettin, 18 Mart 1915 Çanakkale Zaferi, Güven Matbaası, 1953.

ÇELİKER, Fahri, Çanakkale ve Mustafa Kemal, TTK, Ankara 1987.

ÇULCU, Murat, Kanlısırt Günlüğü ( Mehmet Fasih Beyin Çanakkale Anıları ), Arba Yayınları, İstanbul 1997.

ERDEMİR, Lokman, Çanakkale: Bir Milletin Varoluş Destanı, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2011.

ERİCKSON, Edward, Gelibolu Osmanlı Harekâtı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.

ERTEM, Serkan, Çanakkale Denizaltı Harekâtı, Denizler Kitapevi, İstanbul 2011.

ESAT Paşa, Çanakkale Savaşı Hatıraları, Örgün Yayınevi, İstanbul 2003.

GÖNCÜ Gürsel, ALDOĞAN Şahin, Siperin Ardı Vatan, MB Yayınevi, İstanbul 2006.

GÖRGÜLÜ, İsmet, On Yıllık Harbi Kadrosu (1912-1922), TTK, Ankara 1993.

KARABEKİR, Kazım, Birinci Dünya Savaşı Anıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.

KARAL, Enver Ziya, Büyük Harpte Çanakkale, CHP Yayınları, Ankara 1938.

LOREY Herman, Türk Sularında Deniz Hareketleri, Çev: H. Sami, Deniz Matbaası, İstanbul 1936.

Mayın Grup Komutanı Binbaşı Nazmi Bey’in Günlüğüyle Çanakkale Deniz Savaşları, Hazırlayanlar: Erdoğan Şimşek, Aynur Güner, Deniz Basımevi Müdürlüğü, İstanbul 2010.

MİRLİVA Sedat, Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Muharebe-i Bahriyesinde Türk Zaferi, Askeri Mecmua, 1920.

MOOREHEAD Alan, Gelibolu, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2000.

MULMAN, Çanakkale Seferi, Çeviren: Halil Kemal, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye-i Talim ve Terbiye Dairesi, İstanbul 1927.

MUSTAFA Kemal, Anafartalar Muharebatı’na Ait Tarihçe, TTK, Ankara 1990.

NORTH, Jhon, Çanakkale Solan Hayaller, Nokta Kitap Yayıncılık, İstanbul 2012.

Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005.

Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri II, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005.

ÖZGEN Mehmet Sinan, Bolvadinli Mehmet Sinan Bey’in Harp Hatıraları, Türkiye İş Bankası, İstanbul 2011.

SARAL Muhterem, Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, Ankara Genelkurmay Basımevi 2012.

SAYILIR, Burhan, Türk Kurmay Subaylarının Gözüyle Çanakkale Savaşı, Salyangoz Yayınları, İstanbul 2007.

SCHWEDER Paul, Çanakkale Cephesinde Türklerin Genel Karargâhında, Yeditepe Yayınevi İstanbul 2012.

SELAHADDİN Adil Paşa, Çanakkale Cephesinden Mektuplar ve Hatıralar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.

ŞANLITOP, Gazanfer, Cepheden Cepheye Bir Ömür, Alfa Yayınları, İstanbul 2007.

THOMAZİ, Çanakkale Deniz Savaşı, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1997.

YILMAZER Turgut, Alçıtepe’den Anafartalar’a Çanakkale Kara Muharebeleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.