BURSALI MEHMET NİHAT BEY

                                                                                                                                                                                       * Sezgin KAYA

Anahtar Kelimeler: Harp Tarihi, Balkan Harbi, Çanakkale Savaşı, Bursalı Mehmet Nihat Bey, I. Dünya Harbi

Abstract: Lieutenant Colonel Mehmet Nihat Bey of Bursa who was born in 1886 and martyrized by a stray bullet during his military service at Klizman area of Güzelbahçe district in İzmir, accomplished to write  39 books  about military history which are including his war experience and his translation works. Nihat Bey who is the first and the most important military historian in the Republic of Turkey, was an intellectual person rather than a soldier. He meticulously evaluated many mistakes and points should be learn about war by an objective eye in his works. Although Altough it past a century from the time this books had been written this great person couldn’t have been totally discovered by researchers yet.

The first military historian in Republic of Turkey  Mehmet Nihat Bey, participated in Trablusgarp, Balkan, Çanakkale and Turkish War of Independence. He taught in military academy for many years  and he impressed many staff officers in terms of idea. During the first years of republic era in Turkey helectured about military history and  until the last year before he died he had given so useful informations in warfare of Çanakkale for visitors.

Nihat Bey evaluated the conditions about the period of his life and the wars he participated  by an objective view and he left great materials for next generations succeeding him. He enlightened our recent history by writing the events which he had witnessed. Studies of Nihat Bey has an important impact  for the researchers who want to have  knowledge about Balkan and Çanakkale wars which fullfilled their 100 th anniversary.

Özet: 1886’da doğan ve 1928’de görev esnasında kaza kurşunu ile İzmir’in Güzelbahçe ilçesinin Klizman bölgesinde şehit düşen Bursalı Yarbay Mehmet Nihat Bey, 42 yıllık kısa hayatına harp tecrübelerinin yanı sıra çevirilerinin de yer aldığı 39 harp tarihi eseri sığdırmıştır. Cumhuriyet’in ilk ve en önemli harp tarihçileri arasında yer alan Nihat Bey, asker olmanın ötesinde bir aydındır. Tarafsız bir bakış açısıyla yazdığı eserlerinde, muharebelere ilişkin pek çok hatayı ve ders alınması gereken noktayı titizlikle işlemiştir. Eserlerinin yazılması üzerinden neredeyse bir asır geçmesine rağmen araştırmacılar tarafından tam anlamıyla halen keşfedilememiştir.

                Cumhuriyet’in ilk harp tarihçisi Bursalı Mehmet Nihat Bey, Trablusgarb, Balkan Harbi, Çanakkale ve İstiklâl Savaşı’na katılmıştır. Uzun yıllar Harp Akademisinde öğretmenlik yapmış ve birçok kurmay subayı fikrî yönden etkilemiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Harp tarihi içerikli konferanslar vermiş, vefatından bir yıl öncesine kadar Çanakkale’yi ziyaret edenlere, çarpışmaların geçtiği mekânlarda, çok değerli bilgiler aktarmıştır.

                Nihat Bey, yaşadığı dönem ve katıldığı savaşlar itibarıyla döneminin koşullarını objektif bir gözle analiz etmiş ve kendinden sonra gelecek nesillere büyük eserler bırakmıştır. Tanık olduğu olayları kaleme alarak yakın tarihimize ışık tutmuştur.

Giriş

1886’da Bursa’da doğan ve 1928’de görev esnasında kaza kurşunu ile İzmir’in Güzelbahçe ilçesinde (Klizman’da)[1] şehit düşen Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, 42 yıllık kısa hayatına kendi harp tecrübelerinden (Trablusgarp, I. ve II. Balkan Harpleri, I. Dünya Harbi, Kurtuluş Savaşı) ve yabancı kaynaklardan çevirdiği 39 harp tarihi eserini sığdırmıştır. Aynı zamanda Cumhuriyet’in ilk harp tarihçisi olan Nihat Bey’in yazdığı eserler, zamanın çok ötesinde tarafsız bir kalemle ustaca yazılmış, hatalar ve ders alınması gereken noktalar titizlikle işlenmiştir. Yazdığı eserlerin üzerinden bir asır geçmesine rağmen bu büyük insan, tarihçiler tarafından henüz tam anlamıyla önemi bilinmediği söylenebilir. Hazırlamış olduğumuz makalede tarihin tozlu raflarında unutulan bu büyük insanı geniş kitlelere duyurmak için bir kuyumcu ustası titizliğinde çalıştık. Çünkü Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey hakkında tarihçilerin yayınları son derece az ve bilgi yönünden kısıtlıdır.

1. Öğrenim Hayatı

Mehmet Nihat Bey, 1886’da Bursa’da doğmuştur. Bu nedenle kendisine Bursalı denilmiştir. Babası Abdulvahap, dedesi Özbekistan’ın Buhara kentinde doğan Hacı Vikvik’tir.[2]

Bursalı Mehmet Nihat Bey, 01 Kanun-i Sani 1318’de[3] İstanbul’daki Kara Harp Okuluna başlamış[4] ve 14 Mayıs 1321’de[5] teğmen olarak mezun olmuştur.[6] Dereceye girmesinden dolayı aynı yıl yine İstanbul’da yer alan Harp Akademisine başlamıştır.[7] Harp Akademisindeki eğitimi devam ederken 25 Şubat 1322’de[8]  Üsteğmen rütbesine terfi etmiştir.[9]

2. Askerlik Hayatı

Üsteğmen Bursalı Mehmet Nihat Efendi,[10] 14 Teşrin-i Sani 1323’te[11] 78. Alay, 2. Tabur, 5. Bölüğe tayin edilmiştir.[12] Burada iyi derecede Fransızca, Almanca ve İngilizce öğrenmiştir.[13] Mart 1325’te[14] Adana ve havalisinde gelişen olaylar üzerine taburuyla beraber İskenderun ve Bilan bölgelerinde görevlendirilmiştir.

                07 Teşrin-i Sani 1326’da[15] Harp Akademisi nizamnamesi gereğince staj eğitimi için Makedonya’da bulunan 2. Ordu, 78. Alay, 2. Tabur, 1. Bölüğe tayin edilmiştir.[16] 6 Mayıs 1327’de[17] görev yaptığı birliğin adı değişmiş ve 3. Kolordu, Nizamiye 20. Alay, 1. Tabur olmuştur.

                1910’da Ayşe Sıdıka Hanım’la (Kirizman) evlenmiştir.[18] Aynı yıl Üsteğmen Bursalı Mehmet Nihat Efendi, stajını tamamladığı için İstanbul’a dönmüş ve Harp Akademisindeki tahsiline devam etmiştir.  01 Temmuz 1912’de hayattaki tek çocuğu Orhan doğmuştur. Ancak kendisi bu doğum hadisesi esnasında Harp Akademisi 3. sınıf öğrencisi olmasına rağmen 31 Mayıs-06 Eylül 1328[19]  tarihleri arasında İtalya’ya karşı kurulmuş olan “Çanakkale Ordusu”’na[20] tayin edilmiştir.  Böylece Üsteğmen Bursalı Mehmet Nihat Efendi, meslek hayatındaki ilk harbi olan Trablusgarp Harbi’ne katılmış oluyordu.[21]

                16 Eylül 1328’de[22] Balkan Harbi Seferberliği dolayısıyla Büyük Karargâh-ı Umumi Erkan-ı Harbiyesine (Başkomutanlık-Genelkurmay) tayin edilmiştir.[23] 09 Teşrin-i Evvel 1328’de[24] Yüzbaşı olmuş ve 19 Teşrin-i Evvel 1328’de[25]  kurmaylığı onaylanmıştır. Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Efendi, böylece Harp Akademisini 7 yılda bitirmiş oluyordu.[26] Balkan Harbi esnasında Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Efendi, Türk ordusunun eksikliklerini ve hatalarını yakından takip ederek ileride yetişecek subayların, yapılan hatalardan ders alabilmesi için kendince harp tarihi raporları tutmaya başlamıştır. Gördüğü hataları dönemin şartlarından sıyrılarak tarafsız bir gözle yazdığı için hatalı hareket eden üstleri tarafından sevilmeyen, doğru hareket eden üstleri tarafından ise çok sevilen bir insan olmuştur.[27] Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Bey’in bir özelliği de sadece Türk ordusunun manevraları ve hatasını değil, düşman unsurların faaliyetlerini de tarafsız bir gözle yazmasıdır. Yazmış olduğu raporların bir kısmı sonradan kitap olarak Osmanlıca basılmıştır.[28] Günümüzde tarih anlayışının gelişmesiyle araştırmacılar, Balkan Savaşları’na ve Çanakkale Harbine ait ayrıntılı bir biçimde kaynak incelemesine başlamıştır. Bu vesileyle Bursalı Mehmet Nihat Bey’in yazmış olduğu eserler tanınmaya başlamıştır.

                Genç Kurmay Yüzbaşı Mehmet Nihat Efendi, Balkan Harpleri sonunda henüz 1 yıl önce Harp Akademisinden mezun olmasına rağmen, yeteneği ve kabiliyeti dikkati çektiğinden 09 Teşrin-i Evvel 1329’da[29] Kara Harp Okulu’na “Harp Tarihi” ve “Coğrafya” Öğretmen Vekilliğine tayin edilmiştir.[30]

                I. Dünya Harbi öncesi Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Efendi, 02 Kanun-i Sani 1329’da[31] Karargâh-ı Erkân-ı Harbiye Umumiye Dairesi 1. Şubeye tayin edilmiştir. 26 Mayıs-15 Haziran 1330[32] tarihleri arasında Topçu Atış Okulu Küçük Ümera Kursu’na katılmıştır. 21 Temmuz 1330[33] Seferberliğinde Karargâh-ı Umumi 1. Şubeye tayin edilmiştir. Bu görev esnasında 25 Şubat 1331’de[34]  Kıdemli Kurmay Yüzbaşı rütbesine terfi etmiştir.[35]

                15 Mart 1331’de[36] Çanakkale’de Truva yakınlarındaki Kalvert Çiftliği’ndeki[37] 15. Tümen’e Harekât Şube Müdürü, olmuştur. Kıdemli Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Efendi, 12 Nisan 1331’de[38] yaşadığı sıcak çatışmayı şu şekilde yazmıştır:

Pazar günü saat sabah 05.00’ten önce, birdenbire şiddetli top sesleri ile uyandık. Henüz alacakaranlıktı. Bu sırada bende 15. Tümen’in 1. Şube Müdürü olarak Anadolu tarafında Kalvert çiftliğinde idim. Fırkaların durumunda değişiklik olmadığını, 3. Fırka boğaza 27 harp gemisinin girdiğini bildirdi. İlk duygu yine bir deniz hücumu başladığı merkezinde idi. Ancak sabah saat 10.00’a doğru 15. Tümen, Kabatepe ve Seddülbahir taraflarına çıkarma yapıldığını, boğazda bir deniz muharebesi olmadığını haber aldı. Ve daha garibi ancak öğleye doğru düşmanın Kumkale’ye de Fransız askeri çıkardığı anlaşılabildi. Seddülbahir güneyinde çeşitli düşman harp gemileri öğleye kadar öteye beriye mermi savurmuş, başka bir olay olmamıştı. Şu olay bize Anadolu tarafındaki gözetleme tedbirlerinin ve muharebe işlerinin iflasını bildiriyordu. Sonradan anlaşıldığına göre fırkaların elindeki toplam 15-20 km.lik tel ve kablo ile kurulan açık asma telefon hatları ilk bombardımanda kopmuş, Kumkale’deki gözetleme birlikleri ilk düşman baskısının altında ezilmiş ve geriye haber göndermek ya akla gelmemiş ya da gönderememiştir.

Bunun üzerine 15. Tümen ve 3. Fırka bu gece Kumkale’ye taarruz edilerek düşmanın mutlaka geri püskürtülmesini emretti…. 26-27 Nisanda düşman bu bölgeden püskürtüldü.[39]

                Anadolu tarafında düşman tehlikesi kalmayınca Kıdemli Kurmay Yüzbaşı Bursalı Mehmet Nihat Efendi, 15 Nisan 1331’de[40] Gelibolu’da bulunan Seddülbahir Mıntıkası Erkan-ı Harbiyesine gönderilmiş ve birkaç gün sonra Cenup (Güney) Grubu 1. Şube Müdürlüğü görevine tayin edilmiştir.[41] Bursalı Mehmet Nihat Efendi, kendisine verilen görevleri icra ederken kimseden çekinmeyerek gördüğü hataları düzeltmesi için yaptığı uyarılar üstlerinin hoşuna gitmese de, zamanla haklı olduğu görülünce büyük bir saygınlık kazanmaya başlayacaktır. Bu duruma en güzel örnek Cenup Grubu 1. Şube Müdürlüğü esnasında yaşadığı şu hadise verilebilir:

       “Bu geceki taarruza katılma emrini alan 15. Tümen Komutanı saat 17.00’de Bölge Komutanlığı karargâhına geldi. Karargâh, bir tepenin eteğinde küçük bir eski cephanelikti. Komutan tümeninin ancak 21.00’de cephe gerisine yanaşabileceğini bildirdi.

       Almanlar bir sakınca görmediler. Taarruz bundan iki saat sonra, saat 23.00’te başlayacaktı. Komutana harita üzerinde savaş düzenini ve görevi anlattılar:

      “Tümenimiz cephenin doğu kesiminde yer alacak, Fransız cephesini yararak ilk aşamada Morto Koyu sırtlarını ele geçirecek, bu kesimde bulunan Fransızları yok edecek, sonra batıya, İngilizleri de son erine kadar temizleyecek.”

        İki Kurmay Albay ile bir Kurmay Binbaşının, üç Almanın kafa kafaya vererek yaptığı plan buydu. 8.000 kişilik 15. Tümenden, Seddülbahir’e çıkmış ve yerleşmiş bütün düşmanı yok etmesi isteniyordu.        

        Bu hayalci, hesapsız plan Yüzbaşı Mehmet Nihat’ın (Bursalı Mehmet Nihat Efendi) kanını dondurdu.

        15. Tümen Komutanı Albay, nazik biriydi. Tartışma açmadı. İtiraz etmedi. Düşmanının gücünü sormadı. Belki Almanlara güvendi, belki telaştan söylenenleri iyi anlamadı. “Hay hay, tamam, olur” gibi yanıtlar vererek tümeninin zamanında gelmesini sağlamak için karargâhtan ayrıldı.

         Yüzbaşı Mehmet Nihat, Tümeni olası bir felaketten kurtarmak ümidiyle Albay Von Sodenstern’i uyarmaya çalıştı, Tümeninin dinlendirilmesi ve bir gece taarruzunun gerektirdiği ön hazırlıkların yapılması için taarruzun hiç olmazsa bir gün sonraya ertelenmesini önerdi ama sustular:

          “Düşmana daha fazla vakit kazandırmak doğru değil. Bu gece taarruz edilecek! ”

           Saat 19.00’da Bölge Komutanı kesin taarruz emrini verdi. Taarruz gece 23.00’te başlayacaktı.

Bunca soruna, yoksunluğa karşı taarruzda ısrar edilmesi birliklerde tepki uyandırdı. Henüz son iki günün yaraları sarılamamıştı. Liman Paşa’ya ve Üçlüye küfrü bastılar…”[42] 

Beklenen sonuç maalesef gerçekleşerek birçok vatan evladı harman zamanı kesilen ekinlerin başakları gibi toprağa düşerek şehit olacaktır. Çanakkale Cephesinde yapılan harplere ilişkin en değerli bilgiler kuşkusuz, Bursalı Mehmet Nihat Bey, yazmıştır. Kendisi yaşananları şöyle ifade etmektedir:[43]

“Siperler muharebede derin birer mezbaha hâlindeydi…. Bombardıman o kadar güçlü olurdu ki bu ateşin altında ileri hatlarda canlı insan kalacağına ihmal verilmezdi.”

                Bursalı Kıdemli Yüzbaşı Mehmet Nihat Efendi, 03 Temmuz 1331’de[44]  6. Fıkra Erkan-ı Harbiyesine tayin edilmiştir. Bu Fırka ile birlikte Saroz Körfezi ve Anafartalar Bölgesinde görev yapmıştır. Göstermiş olduğu başarılardan dolayı Kurmay Albay Mustafa Kemal (Atatürk) kendisine takdirname vermiştir. 21 Kanun-i Evvel 1331’de[45] Fırkasıyla birlikte Tekirdağ’a gitmiştir.[46]

                01 Mart 1332’de[47] 13. Kolordu Nizam-ı Harbine iştirak etmek için Tekirdağ’dan Resulayn’a birliğiyle birlikte hareket ederek Hanekin ve İran Harekâtlarına katılmıştır.[48] 01 Eylül 1332’de[49] Binbaşı rütbesine terfi etmiştir. 20 Mart 1333’te[50] Cebel-i Hamrin Muharebesine katılmıştır.[51]

                Kurmay Binbaşı Bursalı Mehmet Nihat Bey, 29 Haziran 1333’te[52]  Kafkas Grubu 1. Şube Müdürlüğüne, 03 Ağustos 1334’te[53] Genel Karargâh Kurmay Vekilliğine tayin olmuştur.[54] Bu görevini sürdürürken üstün askerî stratejisinden dolayı 30 Eylül 1918’de İstanbul’da Yıldız Sarayı’nda bulunan Harp Akademisi Müdür Yardımcılığı’na da atanmıştır. Harp Akademisi ile ilgisi sürmek koşuluyla Aynı yıl Erkânı Harbiye, 16. Şubede (Tarihi Harp) görevlendirilmiş ve daha sonra Genelkurmay 3. Şube Müdür Yardımcılığı, Veliaht Şehzade Ömer Faruk Efendi’nin Öğretmenliği ve Harp Akademisi Öğretmenliği görevlerinde bulunmuştur.[55]

                Kurmay Binbaşı Bursalı Mehmet Nihat Bey, I. Dünya Savaşı esnasında iyi bir subay olmanın yanında bir öğretmen titizliği içinde hem savaştaki askerî stratejiler ve harekâtlarla ilgili eserler yazmış hem de I. Dünya Savaşı ile ilgili yabancı harp tarihçilerin eserlerini Türkçeye çevirerek ülkemize kazandırmıştır.[56] Öyle ki bu eserler gelecek kuşaktaki subayların aynı hataları tekrarlamaması için büyük dersler içiren ana kaynak olmuştur.

                Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkarak başlattığı Millî Mücadele’ye birçok gönüllü subay gibi Kurmay Binbaşı Bursalı Mehmet Nihat Bey’de katılmak istemiştir. Bunun için Mustafa Kemal Paşa’dan izin istemesi üzerine kendisine şu haber gönderilecektir;

“Bursalı Binbaşı Mehmet Nihat Bey gibi değerli bir zabitimizin Anadolu’ya geçmemesi gerekir. Millî Mücadele’de savaşacak düzenli ordunun, eğitim görmüş tecrübeli kurmaylara daha çok ihtiyacı vardır. Böyle kıymetli zabitimizin İstanbul’da kalarak Harp Akademisinde yetiştireceği öğrencilerini Anadolu’ya göndermesi daha faydalı olacaktır.”[57]

Mustafa Kemal Paşa, Yunanlıları Anadolu’dan atmak için Doğu ve Güney cephelerindeki kuvvetleri, Kocaeli bölgesindeki kuvvetleri Büyük Taarruzdan önce bir noktaya toplamaya başlayacaktır. Harp tecrübesi olan değerli komutanlara ihtiyaç duyduğu için Kurmay Binbaşı Bursalı Mehmet Nihat Bey’inde Anadolu’ya geçmesini ister. Böylece 03 Mayıs 1338’de[58] Büyük Taarruz’dan önce Mehmet Nihat Bey, Anadolu’ya geçmiş ve 6. Kolordu Kurmay Başkanı görevine tayin edilmiştir.

                 Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nden bir gün sonra 31 Ağustos 1338’de[59] Yarbay rütbesine terfi etmiş ve İstiklâl Madalyası almaya hak kazanmıştır.[60]

                Kurtuluş Savaşı’ndan sonra 17 Teşrin-i Evvel 1338 - 07 Mayıs 1339[61] tarihleri arasında Balıkesir’de bulunan 2. Ordu Kurmay Başkanlığını, 07 Mayıs - 19 Ağustos 1339[62] tarihleri arasında Genelkurmay Talim Terbiye Şubesi Müdürlüğü görevlerini yürütmüştür.[63]

                Cumhuriyet döneminde ise Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, sırasıyla: 29 Ağustos 1339[64]– 06 Şubat 1926 yılları arasında Harp Akademileri Harp Tarihi Öğretmenliği ve Genelkurmay Neşriyat Şube Müdürlüğü yapmıştır. [65]

                1926’da I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nda ülkesi için şehit düşen vatan evlatlarına şehitlikler yapmak için Mustafa Kemal (Atatürk)’in emriyle[66] “Şehitleri İmar Cemiyeti” (Türk Şehitlikleri İmar Vakfı) kurulmuştur. Bugün halen faal olan yurdumuzda birçok şehitliği imar eden ve yüzlerce şehit çocuklarının eğitim masraflarını karşılayan bu derneğin kurucu üyeleri arasında Bursalı Yarbay Mehmet Nihat Bey de yer almıştır.[67]  Aynı yıl Bursalı Yarbay Mehmet Nihat Bey, Atatürk’ün emri üzerine Çanakkale Cephesindeki harplerin milletimiz tarafından unutulmaması ve yaşananları objektif bir biçimde yazılarak, gelecek nesillerin hadiselerden ders alması için bir eser yazmıştır. 1926’da Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, “Büyük Harpte Çanakkale Seferi” adlı eserini yazarak “Şehitleri İmar Cemiyeti”ne teslim etmiştir. Cemiyetin 1926’daki ilk yayınladığı ve Atatürk’e sunduğu çalışma bu eser olmuştur.  Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, Büyük Harpte Çanakkale Seferi adlı eserini çok titizlikle yazmıştır. Eserde: Savaşın nedenlerini, boğazın coğrafi konumunu, Anadolu ve Gelibolu Yarımadasının arazi arızalarını, Türk ve İtilaf devletlerinin kuvvetlerini, hangi araziye yerleştiklerini, iki tarafın savaş planlarını, 18 Mart 1915’teki deniz savaşını, 25 Nisan 1915’ten itibaren başlayan kara muharebelerini (Kumkale, Sedülbahir, Arıburnu ve Anafartalar) iki tarafın savaş teknolojilerini ve savaş sonucundaki tarafların kayıplarını ayrıntılı bir biçimde yazmıştır. Eserin önsözünde Nihat Bey, şu sözleri Önsöz’de dile getiriyor.:[68]

“Şehremeni

15 Ağustos 1926

          Her sene Çanakkale Şehitliği’nin –ki bütün olarak Gelibolu Yarımadası ve boğazın Anadolu sahilindeki arazinin önemli bir kısmı, bizim için başlı başına bir tek şehitlikten ibarettir- ziyareti önemli bir millî ve vatanî görev sayılmakla yüksek bir değerbilirlik gösteren Şehitlikleri İmar Cemiyeti’nin bu davetine katılmakla aynı suretle ilmî, millî ve vatani görevi yerine getiren ve getirecek olan kişiler için Çanakkale Seferi’nin genel gelişimini anlatacak kısa bir kitap yazılması emrini alınca, itiraf ederim ki, başlı başına çok önemli bir tarih safhası olan bu seferin gelişim tarzını bir program ve fihrist halinde dahi böyle birkaç sayfaya nasıl sığdırabilirim endişesiyle çok zor bir vaziyette kaldım. Nihayet bana bu kitabı yazma cesareti veren sebep, seferin henüz yakın olan bir geçmişte yapılmış olması ve birçok canlı şahidinin henüz hayatta bulunması oldu. Eserin kusur ve eksiklerini bu şanslı şahitler elbette tamamlar ve affederler.”

                Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, 06 Şubat 1926 – 08 Temmuz 1927 tarihleri arası 13. Kolordu, 1. Fırka, 5. Alay Komutanlığı görevlerinde bulunmuştur.[69] İstanbul ve Çanakkale’de Harp Tarihi ile ilgili konferanslar da vermeye başlamıştır.  

09 Temmuz 1927’de son görev yeri olan İzmir Müstahkem Mevzi Mevki Piyade Liva Komutanlığı’na (Tugay Komutanı) atanmıştır. Ailesini yanına alarak İzmir Karşıyaka’ya yerleşmiştir. Torunu Emekli Binbaşı Munis Kirizman’ın babaannesinden ve babasından duyduğu bilgilere göre;

“Her sabah evinden çıkarak, Karşıyaka iskelesinden motorla Konak yakasına geçip, Sarıkışla’ya giden ve Urla’da bulunan Menteş bölgesindeki askerî tatbikatları takip eden Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, akşam yine aynı yolla evine geri dönmektedir. Haziran 1928’de Mustafa Kemal Atatürk’ün, Afganistan Kralı Amanullah Han ile yapmış olduğu müzakere sonucu Türkiye’den Afganistan’a kıymetli subay, öğretmen ve doktorun gönderilerek bu dost ülkeyi kalkındırması hedeflenmiştir.[70] Afganistan’a gönderilecek subaylar arasında Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey’de vardı. Temmuz ayının ilk haftası bu bilgi kendisine geldiği zaman taşınmak için eşyalarını toplamaya başlamıştır. Ancak Urla’dan bir gece, tatbikat dönüşü nöbetçi jandarma eri tarafından atılan bir kaza kurşunuyla 14 Temmuz 1928’de şehit düşerek o akşam evine dönemeyecektir. Acı haberi Karşıyaka’da eşini merakla bekleyen Ayşe Sıdıka Hanım ile 16 yaşındaki oğlu Orhan’a ulaşacaktır.”[71]

3. Bursalı Mehmet Nihat Bey’in Katıldığı Savaşlar-Aldığı Nişan, Madalya ve Aldığı Takdirnameler[72]

a-) Katıldığı Savaşlar:

• Trablusgarp Savaşı : 31.05/06.09.1328[73]
• Balkan Savaşı : 18.09.1328/02.11.1329[74]
• I. Dünya Savaşı :  28 Mart 1915-03 Ağustos 1918
• İstiklal Savaşı : 30.05.1338/30.08 1339[75]

b-) Aldığı Nişan, Madalya ve Takdirnameler:

• Muharebe Gümüş İmtiyaz Madalyası
• Harp Madalyası 03 Temmuz 1331[76]
• Çanakkale’de Kurmay Albay Mustafa Kemal’in  (Atatürk’ün) Takdirnamesi
• Alman Muharebe Gümüş Liyakat Madalyası
• 2. Rütbeden Alman Demir Salip Nişanı
• Bronşvilt Grant Dükalığı Harp Nişanı
• 3. Rütbeden Avusturya Liyakat Madalyası
• 3. Rütbeden Kılıçlı Mecidiye Nişanı
• İstiklal Madalyası (Madalya Numarası: S-1019 Numaralı İstiklal Madalyası ile taltif edilmiştir.)

4. Bursalı Mehmet Nihat Bey’in Modern Anlamda Cumhuriyetin İlk Harp Tarihçisi Olma Hadisesi

                Osmanlıda, harp tarihi zaman içinde gelişerek Bursalı Mehmet Nihat Bey’in dönemine intikal etmiştir.  Bu başlık altında Osmanlıda harp tarihinin gelişme süreci ve Bursalı Mehmet Nihat Beyin neden modern anlamda Cumhuriyetin ilk harp tarihçisi olarak nitelendirildiği incelenmiştir.

 II. Mahmut döneminde 1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılınca Askerî Mansure-i Muhammediye ordusu kurulmuştur. Avrupa’nın en güçlü kara ordusu olan Fransız ordusunu, Osmanlı yeni kurulan orduya örnek almıştır. Ancak Fransız ordularının 1870–1871 Sedan Savaşı’nda Alman ordularına yenilmesinden sonra, Osmanlı Erkânı Harbiyesi, II. Abdülhamit dönemi (1882) bir süre tereddüt ettikten sonra yönünü Alman ordularına çevirmiştir. Osmanlı Erkânı Harbiyesi,
II. Abdülhamit’in de onayıyla Alman İmparatorluğu’nun Başbakanı Bismark’tan askerî uzmanlar istemiştir. 1882’de çeşitli ordu sınıflarına mensup yüksek rütbeli subaylardan kurulan bir Alman heyeti İstanbul’a gelmiştir. Heyetin başkanı Süvari Albay Köhler; üyeleri Süvari Binbaşısı Hobbe, Topçu Binbaşısı Restow, Piyade Binbaşısı Kemphoevener idi. Bir yıl sonra da Osmanlı ordusunda uzun müddet hizmet edecek olan Albay Colmar von Der Goltz gelmiş ve Köhler’in ölümü üzerine heyet başkanı olmuştur. Alman heyet başkanı Colmar von Der Goltz, adını Türk tarihine “Golç Paşa” olarak yazdırmıştır.[77]

Goltz, Berlin Askerî Üniversitesi’nde harp tarihi öğretmenliği yapmıştır. Aynı zamanda Alman İmparatoru II. Wilhelm’e de harp tarihi dersleri vermiştir.  Alman heyeti başkanı olduktan sonra Osmanlı ordusuna ait askerî eğitim kurumlarında reformlar yapmaya başlamıştır. Osmanlı ordusuna uygulamalı eğitim (tatbikat, atış, harp oyunu vb.) vermiştir. Goltz, Harp Akademisi’nde (Erkan-ı Harbiye Mektebi) ilk kez tabiye ve harp tarihi derslerini, 1907’de nazari olarak okutmuştur.[78] Ancak burada harp tarihi bir ders konusu olarak kurmay subayların yetiştirilmesine yardımcı olmak maksadıyla görülmüştür.

Osmanlı ordusunda gerçek anlamda harp tarihinin, teşkilat halini alması ise I. Dünya Savaşı döneminde (29 Mart 1916’da) İstanbul’da Karargâhı Umumiye’nin (Erkânı Harbiye) 16. Şubesi olarak “Tarihi Harp”’in kurulmasıyla başlamıştır. Bu teşkilat askerî tarih olaylarına ait belgeleri toplayarak bir arşiv kurmaya çalışmıştır. 1917’de “Harp Cerideleri ile Vesaik-i Harbiye Dosyaları Hakkında Talimat” (Harp Cerideleri ile Harp Belgeleri Dosyaları Hakkında Yönetmelik) çıkarılarak askerî tarih çalışmaları yönlendirilmiştir. 16. Şube, 10 Kasım 1919’da 8. Şubeye dönüştürülmüş ve olaylara ait belge tasnifine başlanmıştır. Olayların gruplandırılmasında “Balkan Harbinden Önceki Harpler”, “Balkan Harbi”, “1. Dünya Harbi”, “Sağlık Harp Tarihi”, “Veteriner Harp Tarihi” ve “Arşiv” başlıkları saptanmıştır. Erkânı Harbiye-i Umumiye, Tarihi Harp Şubesi, 3 Temmuz 1920 yılında, “Tarih-i Harp Tahrir Heyeti” (Harp Tarihi Yazma Kurulu) adıyla, askerî tarih çalışmalarını sürdürmüştür. Adı geçen kurul, 1921’de Tarihi Asker’i Encümeni; 1922 yılında “Genelkurmay Encümeni” adını aldıktan sonra aynı yıl “Tarihi Harp Şubesi”, 1926 yılında da “Harp Tarihi Dairesi” olmuştur.[79]

                Kısaca anlatılan bu süreçte Bursalı Mehmet Nihat Bey, ilk harp tarihi çalışmalarının içinde olmuş ve bizzat kurucuları arasında yer almıştır. Nihat Bey, 1907’de Harp Akademisi’nde öğrenci olmasından dolayı sınıf arkadaşlarıyla birlikte ilk kez nazarî harp tarihi alan şanslı öğrencilerden olmuştur. Harp tarihinin önemini bu dönemde kavramıştır.

                Bursalı Mehmet Nihat Bey, askerlik hayatı boyunca harp tarihi açısından önemli olan kişisel notlarını harp tarihine vesika oluşturması bilinciyle hazırlamaya başlamıştır. Özellikle Balkan ve I. Dünya Harpleri esnasında gelecek kuşakların ders alabilmesi için tanık olduğu olayları objektif bir biçimde yazmıştır. Osmanlı Erkânı Harbiyesi, Bursalı Mehmet Nihat Bey’in bu özelliğini takdir etmesinden olacaktır ki genç bir subay olmasına rağmen 30 Eylül 1918’de İstanbul’da Yıldız Sarayı’nda bulunan Harp Akademisi Müdür Yardımcılığı’na atamış ve ardından Harp Akademisi ile ilgisi sürmek koşuluyla Erkânı Harbiye, 16. Şubede (Tarihi Harp) görevlendirmiştir. Bu şubenin gerçek anlamda Harp Tarihi şubesi olması için çok çalışmış, bilgi ve tecrübelerini aktarmıştır. 1918’den itibaren Harp tarihi açısından önemli yabancı kaynakları Türkçeye çevirmeye ve tanık olduğu savaşları yazmaya başlamıştır. 10 Kasım 1919’da 16. Şubenin 8. Şubeye dönüştürülmesi ve modern anlamda harp tarihi için arşiv oluşturmak üzere, olaylara ait belge tasnifine başlanmasında etkin rol almıştır. Kurtuluş Savaşı’nda Büyük Taarruz’a da katılan Bursalı Mehmet Nihat Bey, Cumhuriyet döneminde harp tarihi çalışmalarına hız vermiştir. 29 Ağustos 1923 – 06 Şubat 1926 yılları arasında Harp Akademileri Harp Tarihi Öğretmenliği ve Genelkurmay Neşriyat Şube Müdürlüğü yapmıştır. 1928’e kadar İstanbul ve Çanakkale’de harp tarihi konferansları vermiş, bizim tespit edebildiğimiz kadarıyla 39 harp tarihi eserini ülkemize kazandırmıştır. Kendisinden sonra harp tarihçisi olacak öğrenciler yetiştirmiştir.[80]

5. Şehit Olduğu Hadise

Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey’in şehadet olayı şu şekilde cereyan etmiştir;

               Cumhuriyet Döneminde, Türk ordusunda yeni bir teşkilatlanma anlayışına gidilerek Kara Kuvvetlerine bağlı, üç ordu ve bunlara bağlı kolordular, bağımsız tümenler ve müstahkem mevki komutanlıkları kurulmuştur. Bunlardan biri de İzmir Müstahkem Mevki Komutanlığı’dır. Bu komutanlığa bağlı birlikler piyade ve topçu kıtalarından oluşmuştur. Komutanlığın görevi İzmir şehrini ve körfezini korumaktır.

                14 Temmuz 1928’de İzmir Müstahkem Mevki Komutanı Tümgeneral Ali Fuat (Erden) Paşa, beraberindeki askerlerle kendisine bağlı Urla civarındaki birlikleri İzmir Müstahkem Mevzi Mevki Piyade Liva Komutanı Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey ile denetlemek için, İzmir Müstahkem Mevki Komutanlığı’nın karargahı olan Konak’ta bulunan Sarıkışla’dan[81] iki araçla yola çıkmıştır. Birinci araçta Müstahkem Mevki Komutanı Tümgeneral Ali Fuat Paşa, Kurmay Başkanı Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey, Ali Fuat Paşa’nın emir subayı ve şoför; ikinci arabada ise İzmir Müstahkem Mevzi Mevki Piyade Liva Komutanı Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey, Topçu Binbaşı Abdullah Bey ve şoför İzmirli Rıfat Efendi vardır. Denetlemelerini bitiren ekip dönüş yolculuğu için tekrar araçlarına binmiştir. Urla’ya giderken Tümgeneral Ali Fuat Paşa’ya Kurmay Başkanı Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey eşlik etmiştir. Fakat dönüş yolculuğuna Zeki Bey üst rütbeli bir subayla denetleme hakkında konuştuğu için geç kalmış ve Ali Fuat Paşa’nın aracına binememiştir. Bu sebeple Ali Fuat Paşa, emir subayıyla birlikte yola çıkmıştır. Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey ise Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey’in konuşmasını bitirmesini beklemiş ve Çobanoğlu Ömer Zeki Bey’i kendi aracına almıştır. Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey, şoförün yanına sağ ön tarafa arka sağ koltuğa ise Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey ve sol arka koltuğa Topçu Binbaşı Abdullah Bey oturmuştur.[82] Üç subay ve şoförün bulunduğu araç Urla’dan geç hareket ettiği için ilk araçla arasında yaklaşık 1 km’lik bir fark olmuştur. Öndeki araç, İzmir’in Güzelbahçe semti sınırları içinde bulunan ve o günkü adıyla Klizman denilen sahil civarına saat 21.00 sıralarında gelmiştir. Araç yola devam ederken keskin bir düdük sesi ve ardından dur ihtarı duyulmuştur. Tümgeneral Ali Fuat Paşa, şoföre durması için hemen emir vermiştir. “Dur” ihtarının yapılmasının nedeni:

                İzmir ve çevresinde bir süredir aranmakta olan Kozanlı Kör Mümin adında bir kaçak ve adamlarıdır. Hapishane firarisi olan Kozanlı Kör Mümin’in, Seferihisar ve çevresinde saklandıkları ihbarı gelmiştir. İhbara göre Kör Mümin ve adamları Seferihisar’dan otomobil ile İzmir’e kaçacaktır. İhbar üzerine jandarma harekete geçmiş ve sıkı bir takip içinde Kozanlı Kör Mümin ve adamlarının geçiş güzergâhı olan noktaları aramaya başlamıştır. Arama noktalarından biri de bugün İzmir’den sahil yolu ile Urla yönüne giderken Güzelbahçe’nin merkezine, sola dönmeden önceki trafik ışıklarının 50 m gerisinde bulunan dere üzerindeki köprü olmuştur.[83] İzmir jandarma ekipleri kaçakların geçişini engellemek amacıyla bu köprüde pusu kurmuşlardır.

                Ali Fuat Paşa’nın aracını da şüphe üzerine durdurmuşlardır. İzmir Jandarma birliğinden Yahya Çavuş, araca yaklaşmış ve Tümgeneral Ali Fuat Paşa’yı görünce kendisini saygıyla selamlayarak araca yol vermiştir.

               Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey, Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey ve Binbaşı Abdullah Bey’i taşıyan diğer araç ise süratle öndeki araçla arasındaki farkı kapatmaya çalışmıştır. Araç jandarma arama noktasına ulaştığı anda jandarma erinin düdüğü tekrar duyulmuştur. Düdük birkaç kez çalınmasına rağmen araç hızı nedeniyle hemen duramamış ve 50 metre kadar ileri giderek köprüyü geçmiştir. Otomobilin kaçtığını zanneden jandarma eri Tireli Yusuf, pusudan fırlamış, durdurma ve korkutma amacıyla tüfeğini doğrultarak aracın tekerleğine bir el ateş etmiştir. Acı bir tesadüf sonucu jandarma eri Yusuf’un tekerleği hedefleyerek açtığı ateş hedefinden saparak otomobilin sağ arkasında oturan 42 yaşındaki Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey’in ensesinden girmiş, sağ ön koltukta oturmakta olan 26 yaşındaki Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey’in ensesine isabet ederek boynunun ön tarafından çıkmıştır. İki subayında aldığı yara büyük olduğu için aşırı kan kayberek olay yerinde şehit düşmüşlerdir.[84]

                Olaya sebebiyet veren jandarma eri Tireli Yusuf büyük bir üzüntü içinde silahını Yahya Çavuş’a teslim etmiştir. Hadise derhal İzmir’e bildirilmesi sonucu Dönemin İzmir Valisi ve aynı zamanda Harp Akademisinden Bursalı Mehmet Nihat Bey’in sınıf arkadaşı olan Kazım Dirik ve beraberindeki erkân olay yerine gelmiştir. Hadisenin cereyanı ile ilgili tahkikatlar yapılmış ve Tireli Yusuf ölüme sebebiyet vermekten ceza almıştır.

                Şehitlerin naaşı Küçükyalı’da bulunan Karantina Semti’ndeki askerî hastaneye getirilmiştir. Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey’in İstanbul’daki eşi ile Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey’in İzmir Karşıyaka’daki eşi Ayşe Sıdıka Hanım hadiseden haberdar edilmiştir. Cenazeler 15 Temmuz 1928 günü devlet erkânının yanı sıra yaklaşık bin kişinin katılımıyla Bornova’nın Altındağ semtinde yer alan İzmir’in en eski gömü yerlerinden Kokluca Mezarlığı’na defnedilmiştir.

                Kabirlerinin başında bir konuşma yapan Tümgeneral Fuat (Erden) şu sözleri söylemiştir: [85]

     “Dün bu saatlerde bir tepe üzerinde beraber çalışıyorduk. Orada bu kıymetli arkadaşlarımızın zekâlarından, kıymetli tecrübelerimden vatan uğruna yararlanıyorduk. Okuldan çıktıkları bugüne kadar hemen hemen her cephede ve her sahada kıymetli hizmetler ifa etmiş olan bu iki arkadaştan biri Piyade Liva (Tugay) Komutanlığını, diğeri kurmay başkanlığını ifa ediyorlardı. Vazifeden dönerken hatır ve hayale gelmeyen basit bir sebeple, önemsiz bir kaza ile şehit olmalarından dolayı üzüntümüz çok büyüktür.”

Şehit düşen subaylarımızın isimleri İzmir’deki iki caddeye verilmiştir. Şehit Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat Bey’in ismi Mithatpaşa Caddesi üzerindeki İzmir Endüstri Meslek Lisesi binasının arka tarafında bulunan Türkiye Muharip Gaziler Derneği’nin önündeki caddeye verilmiştir. Aynı hadisede şehit düşmüş Kurmay Yarbay Çobanoğlu Ömer Zeki Bey’in ismi ise Konak’ta Saat Kulesi tarafından Kemeraltı Çarşı yönüne gidildiğinde ilk sağdaki binada yer alan İş Bankası’nın arkasındaki bir zamanlar cadde iken önüne bina yapılmasıyla çıkmaz sokak olan caddeye verilmiştir. Bursalı Mehmet Nihat Bey’in şehadetinin ardından 1929 Temmuz’unda İzmir Belediyesi bütçesinden 500 lira ayrılarak mezarı mermerden yaptırılmıştır.[86] Bu mezarın bakım ve onarımı, temizliği ise Askerî Ağır Bakım Fabrikası Komutanlığına verilmiştir. Bursalı Mehmet Nihat Bey’in şehit düştüğü yerde ise bir anıt yapıldığı ancak bu anıtın zaman içinde kötü bir hale gelmesinden dolayı[87] 15 Kasım 1973’te İstihkâm Okulu ve Eğitim Merkezi ile Eğitim Merkezi Komutanlığı’nın ortak yürüttüğü çalışma ile yeni bir anıt yapılmıştır.[88]

Bursalı Mehmet Nihat Bey’in eşi Ayşe Sıdıka Hanım, geleneklere göre eşinin kırkının çıkmasını bekledikten sonra Karşıyaka’dan taşınarak Mehmet Nihat Bey’in memleketi Bursa’ya yerleşmiştir. Burada da uzun süre kalmayan Ayşe Sıdıka Hanım, oğlu Orhan ile İstanbul’un Fatih İlçesindeki Samatya’ya göç etmiştir.  Ayşe Sıdıka Hanım, eşi Bursalı Mehmet Nihat Bey’in ölümünden sonra kendisinden kalan notları, kitap çalışmalarını ve evraklarını evine çağırdığı askerî erkâna (eşinin kılıcı, askerî hüviyet belgesi[89] ve kaşesi haricinde) vermiştir. Bursalı Mehmet Nihat Bey’in, yazmış olduğu bazı eserler ve çalışma notları da dâhil olmak üzere şahsi eşyalarının bugün nerede olduğu bilinmemektedir. Torunu Munis Kirizman’a dedesinden kalan birkaç fotoğraf, kılıç, hüviyet cüzdanı ve pirinç mührü dışında Bursalı Mehmet Nihat Bey’e ait herhangi bir eşyası günümüze ulaşamamıştır.[90] Ayşe Sıdıka Hanım, 1934’te Soyadı Kanunu çıkınca eşinin şehit düştüğü köyün adını, soyadı olarak almıştır.[91]      

6. Eserleri

Bursalı Mehmet Nihat Bey’in en büyük eseri 1213 sayfa ve 107 krokiden oluşan üç ciltlik “Balkan Harbi, Trakya Seferi”dir. Eserin 1. ve 2. ciltleri 1924’te 3. cildi de şehadetinden kısa bir zaman önce 1928’de basılmıştır. Balkan Savaşı’na ait bu eserden daha kapsamlı bir eser günümüze kadar yazılmamıştır. Bulgaristan Genelkurmayı da kendi harp tarihini yazarken bu eserden yararlandığını açıklamıştır. 42 yıllık ömrüne 39 eser sığdırması onun geceli gündüzlü yazdığının, aynı zamanda Fransızca, Almanca ve İngilizce harp tarihi eserlerinden binlerce sayfalık çeviriler yaptığının bir göstergesi olmuştur. Türkiye’de Bursalı Mehmet Nihat Bey’in şehit düştüğü 1928’den günümüze 87 yıl gibi uzun bir süre geçmesine rağmen onun kadar çok eser veren başka bir harp tarihçisi[92] görülmemiştir;

a-) Telif Eserleri:

1. Balkan Harbi, 1328-1329 Trakya Seferi, C.1, Askerî Matbaa, İstanbul, 1924.

2. Balkan Harbi-1328-1329 Trakya Seferi (Kırk Kilise Muharebesi), C.2, Askerî Matbaa, İstanbul, 1924.  

3. Balkan Harbi-1328-1329 Trakya Seferi (Lüleburgaz Meydan Muharebesi), C.3, Askerî Matbaa,  İstanbul, 1928.

4. Balkan Harbi’nde Çatalca Muharebesi, Konferansı, Askerî Matbaa, İstanbul, 1925.[93]

5. Büyük Harpte Çanakkale Seferi, İlhami Fevzi Matbaası, İstanbul, 1926.[94]

6. Harbi Umumi’de Seddülbahir Cenup Grupları Muharebatı, İstanbul, 1920.

7. Kadro Tatbikat ve Seyahatlerinin Tertib ve İdaresi Hakkında Ameli Muhtıra, Askerî Matbaa,  İstanbul, 1925.

8. Trakya’da Osmanlı-Bulgar Muharebesi, İstanbul, 1919. 

9. Meşhur Osmanlı Sefer ve Muharebeleri’nde Sevk ve İdare, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

10. 13 üncü Kolordu’nun İran Seferi, Askerî Matbaa,  İstanbul, 1920.

11. İstiklal Seferleri, Askerî Matbaa,  İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

12. Zabitin Harp Çantası (Kurmay Subay Muhtırası), İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

13. Kıtaat-ı Cesime’nin Tabiyece İstihdamları Hakkında Muvakkat Talimname, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

14. Atlı Farazi Tatbikat ve Tatbikat Seyahatleri’nin Suret-i Tertip ve İdaresi, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

15. “1870-71 Seferi”, Erkan-ı Harbiye Mektebi Külliyatı, C.2, Sayı: 18, İstanbul, 1925. [95]

16. “Irak Cephesi Muharebatından”, Mecmua-i Askeriye, Sayı: 15–16, İstanbul,
1 Haziran- 1 Temmuz 1920.[96]

17. “1914’ten 1916’ya Kadar Balkan ve Türkiye’de Büyük Harp”,
Mecmua-i Askeriye,  Sayı: 95, İstanbul, 1934.[97]

b-) Çeşitli Dillerden Çevirdiği Harp Tarihi Eserleri:

18. Büyük Harp, C.1, (Almancadan çeviri), İstanbul, 1926.

19. Büyük Harp, C.2, (Almancadan çeviri), İstanbul, 1926.

20. Büyük Harp, C.3, (Almancadan çeviri), İstanbul, 1926.

21. Büyük Harp, C.4, (Almancadan çeviri), İstanbul, 1926.

22. LARŞER, Binbaşı M., Büyük Harp’te Türk Harbi: Harbin Anasır ve Mukaddemadı ve Heyet-i Umumiyesinin Hülası, (Fransızcadan çeviri), C.1, Askerî Matbaa, İstanbul, 1927.

23. LARŞER, Binbaşı M., Büyük Harp’te Türk Harbi: Türk Cephelerindeki Harekât ve Muhaberat, (Fransızcadan çeviri), C.2, Askerî Matbaa, İstanbul, 1928.

24. LARŞER, Binbaşı M., Büyük Harpte Türk Harbi: Tali Darülharekâtlar ve Harbin Neticesi, (Fransızcadan çeviri), C.3, Askerî Matbaa, İstanbul, 1928.

25. STEGEMAN, Herman, Harbi Umumi Tarihi, C.1, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, 1918.

26. STEGEMAN, Herman, Harbi Umumi Tarihi, C.2, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, 1918.

27. KOL, General, Harbi Umumi’nin İzhar ve İdaresinde Alman Erkan-ı Harbiyesi, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

28. LATERZAC, Harbi Umumi’de Fransız Sefer Planı ve Harbin İlk Ayı, (Fransızcadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

29. Harbi Umumi’de General Moltke’nin Mektupları ve Hatıratı, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, 1924.

30. ROUX-CHARLEROUX, F., Çanakkale Seferi, (Çevirenler: Bnb. Nihat ve Yzb. Asım), Askerî Matbaa, İstanbul, 1921.

31. Napoleon Muharebatı, (Fransızcadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

32. Linge ve Namur’un Zaptı, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa,  İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

33. FALKENHEİN, Eric von, 1914-1916 Senelerinde Alman Başkumandanlığı (General Falkenhayn)’ın Hatıratı, (Almancadan çeviri), Askerî Matbaa, İstanbul, 1924.

34. Rus-Japon Harbi, Askerî Matbaa, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

35. NICOLAI Walter, Büyük Harpte İstihbarat Hizmeti Matbuat ve Efkârı Umumiye, Askerî Matbaa, İstanbul, 1925.

36. NICOLAI, Walter, Gizli Kuvvetler, Askerî Matbaa, İstanbul, 1925.

37. JOACHIM, Ritter, Harbi Umum Tenkidatı, Askerî Matbaa, İstanbul, 1923.

38. Harbi Umumi Silsiler Neşriyatı Liyej ve Namur Kalelerinin Suret-i Zabtı, Askerî Matbaa, İstanbul, Basıldığı tarih tespit edilememiştir.

39. MONTEY, Albay Von, Alman-Avusturya Şark Cephesi’nde 1914 Yaz Seferi, (Grafik Halinde), Askerî Matbaa, İstanbul, 1930.[98]

Sonuç

1886’da Bursa’da doğan Mehmet Nihat Bey, 14 Ocak 1903’te Kara Harp Okulu’na girmiş ve 27 Mayıs 1905’te teğmen rütbesiyle mezun olmuştur. Aynı yıl dereceye girmesinden dolayı Harp Akademisi’nde öğrenim görmeye hak kazanmıştır. Kendisiyle birlikte Harp Akademisi’nde öğrenim gören sınıfın adı 64. Dönemdir. Bu dönem harp tarihini ilk kez nazari olarak görmüştür.

Bursalı Mehmet Nihat Bey, 1905’te Harp Akademisi’ne başlamasına rağmen ancak 1912’de mezun olacaktır. Çünkü dönemindeki siyasi çalkantılar ve savaşlar nedeniyle 64. Dönem öğrencileri sürekli cephelere gönderilmiştir. Harp Akademisi’ndeki öğrenim hayatı içinde görevlendirildiği yerler şunlardır:

1907’de staj eğitimi için 78. Alay, 2. Tabur, 5. Bölüğe gönderilmiş ardından da birliğiyle birlikte Adana ve havalisinde çıkan isyanları bastırmak için İskenderun ve Bilan’a gitmiştir. 20 Kasım 1910’da 2. Ordu, 78. Alay, 2. Tabur, 1. Bölüğe tayin olmuştur. Bu görev esnasında eşi Ayşe Sıdıka Hanım ile evlenmiştir. İstanbul’a tekrar Harp Akademisi’ndeki eğitimine devam etmesi için çağrılmıştır. 1912’de oğlu Orhan doğmuştur. Aynı yıl Harp Akademisi 3. Sınıfındayken Trablusgarp Harbi’ne katılmıştır. Dönüşünde ise 26 Eylül 1912’de Balkan Harplerine katılacaktır. Savaş esnasında harp tarihi notlarını yazmaya başlamıştır. Türk ordusundaki eksik ve hataları tarafsız bir gözle objektif olarak kaleme almıştır.

22 Ekim 1913’te Kara Harp Okulu’na Harp Tarihi ve Coğrafya öğretmenliği vekilliğine tayin edilmiştir. I. Dünya Harbi başlayınca Çanakkale, Kafkas Cephelerine, İran ve Hanekin harekâtlarına katılmış ve bu harpler esnasında harp tarihi notlarını tutmaya devam etmiştir. 30 Eylül 1918’de Harp Akademileri Müdür Yardımcısı olmuş ve bu görevi esnasında, harp tarihi bilgisinden dolayı Erkânı Harbiye’nin yeni oluşturduğu 16. Şubeye (Tarihi Harp) atanmıştır. Bursalı Mehmet Nihat Bey , bu şubenin gerçek anlamda Harp Tarihi şubesi olması için çok çalışmış, bilgi ve tecrübelerini aktarmıştır. 1918’den itibaren Harp tarihi açısından önemli yabancı kaynakları Türkçeye çevirmeye ve tanık olduğu savaşları yazmaya başlamıştır. 10 Kasım 1919’da 16. Şubenin 8. Şubeye dönüştürülmesi ve modern anlamda harp tarihi için arşiv oluşturmak üzere, olaylara ait belge tasnifine başlanmasında etkin rol almıştır.

Kurtuluş Savaşı döneminde Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle Anadolu’da savaşacak subayları Harp Akademisi’nde yetiştirmeye devam etmiştir. Yine Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle 3 Mayıs 1922’de Anadolu’ya geçerek Büyük Taarruz’a katılmıştır. İstiklal madalyası alan Bursalı Mehmet Nihat Bey, Cumhuriyet döneminde Harp Akademisi’nde harp tarihi öğretmenliğine devam etmiştir. 14 Temmuz 1928’de son görev yeri olan İzmir’de bir görev dönüşü kaza kurşunu ile şehit düşmüştür.

Cumhuriyetin ilk harp tarihçisi olan Bursalı Mehmet Nihat Bey, tespit ettiğimiz kadarıyla 39 eser kaleme almıştır. Eserlerinde katıldığı savaşlarda Türk ve düşman birliklerinin yapmış oldukları taktiksel ve stratejik hatalar ayrıntılı bir şekilde inceleyip; eserlerini eleştirel, açık ve özgün bir üslupla kaleme almıştır. Bursalı Mehmet Nihat Bey, yaşadığı dönem ve katıldığı savaşlar itibarıyla döneminin koşullarını objektif bir süzgeçle analiz etmesini bilmiş ve kendinden sonra gelecek nesillere büyük eserler bırakarak faydalı olmuştur. Bunun yanında, döneminde tanık olduğu olayları not etmesi itibari ile Yakın Çağ tarihine adını altın harflerle yazdırmış ve tarihimizin canlı tanığı olmuştur.

                Balkan ve I. Dünya Harpleri hakkında bilgi sahibi olmak isteyen araştırmacıların ilgi odağı hâline gelen Bursalı Mehmet Nihat Bey’in neşrettiği eserler harp tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Bursalı Mehmet Nihat Bey, Cumhuriyet tarihinin ilk harp tarihçisi olmasının yanında İstanbul ve Çanakkale’de I. Dünya Harbi (Çanakkale Harbi) ve Balkan Harpleri hakkında ilk harp tarihi konferanslarını vermiştir. 

Ekler