Bir İngiliz Resmi Yayınına Göre Çanakkale Cephesine Ait Bazı İstatistiki Bilgiler

İsmet ÜZEN*

Özet

Osmanlı Devleti’nin İttifak Devletlerinin yanında savaşa girmesiyle birlikte İngiltere ile de savaşmak zorunda kalmıştır. Türk ordularının İngilizlerle savaştığı cephelerden birisi ve en önemlisi Çanakkale cephesi olmuştur. Bu cephe ile ilgili her iki taraf çok sayıda literatür yayınlamıştır. Çanakkale cephesi hakkında Türk tarafının aksine İngiliz resmi yayınları oldukça erken dönemde, 1920’lerde yayınlanırken, Türk tarafı 1978’den sonra yayınlamaya başlamıştır. İngilizlerin yayınladığı Çanakkale Cephesi’ne ait resmi yayınlarından bir tanesi de istatistiki bilgilerdir. Derli toplu olarak yayınlanan İngiliz resmi istatistik yayınında Çanakkale Cephesi hakkında ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Bunlar, Çanakkale’deki toplam İngiliz kuvveti, ölü, yaralı, esir ve saire tüm zayiatı, subay, astsubay ve er ile İngiliz ordusunda bulunan milletlere ve aylara göre zayiatı kapsayan ayrıntılı bilgilerdir. Bu bilgilerle, Çanakkale’deki Türk kuvveti ve zayiatı ile mukayese yapabilmek imkânı olabilecektir.      

Anahtar Kelimeler: İngiltere, Çanakkale, zayiat, istatistik,

Some Statistics about Dardanelles according to an Official History of British

         Abstract

         When the Ottoman Empire entered the First World War in the side of Central Powers she had to fight with Britain. The Dardanelles was the most important front among Turkish fronts. Both sides published a lot of books about it. On the contrary the Turks, British had published official history about the Dardanelles in the early period and the Turks had published official history after 1978. Among British official history about the Dardanelles was statistics. There is detailed information such as British total force, detailed British total casualties. This detailed information gives us opportunity to comparison with Turkish force and casualties in the Dardanelles.

Keywords: Britain, the Dardanelles, casualties, statistic.

Giriş

İtilaf Devletleri Balkan savaşlarından yenilgiyle çıkan Osmanlı Devleti ile bir ittifaka yanaşmamış ve Osmanlı Devletinin bütün ittifak tekliflerini ret etmişti. Dünya savaşı sonunda siyasal bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumak isteyen Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşına Almanya’nın safında girmek zorunda kalmıştı. Osmanlı Devleti seferberlik hazırlıklarını tamamladıktan sonra Ekim 1914 sonunda Rus limanlarını bombalamak suretiyle savaşa girmişti.

İtilaf Devletlerinin Çanakkale’ye saldırı fikri Rus Orduları Başkomutanı Grandük Nicola’ın Aralık 1914 sonunda İngiliz Harbiye Nazırı Kitchner’den Osmanlı kuvvetlerinden bir kısmının Kafkas cephesinden uzaklaştırılmasını sağlayacak bir kara veya deniz gösterisinin yapılmasının mümkün olup olmadığını sorması ile hız kazandı. Daha 1 Eylül 1914’te Churchill Mısır’ı en iyi şekilde savunmanın yolunun Çanakkale’ye saldırmakla mümkün olduğunu dile getirmiş ama bu fikir elde yeterli kuvvet olmadığı gerekçesiyle kabul görmedi. Bu yardım talebi üzerine İngiltere Ruslara en etkili yardımın Çanakkale’de olacağına karar verdi. Yapılacak saldırının sadece savaş gemileriyle mi yoksa savaş gemileriyle desteklenen kara kuvvetleri ile mi yapılacağı tartışıldı. Ardından yeterli kara kuvveti olmadığı gerekçesiyle savaş gemileriyle Boğazları zorlama karar verildi. Bundan sonra sefer hazırlıklarına girişildi ve bölgeye savaş gemileri gönderildi.

Bu seferden beklenen sonuçlar şunlar idi: Boğazlar ve İstanbul ele geçirildiği takdirde Osmanlı Devleti savaş dışı kalacak, Mısır ve Hindistan’a yönelik Türk tehdidi ortadan kalkacaktı. Boğazlar yoluyla dış dünyaya açılamayan Rusya ile ulaşım sağlanacak, kendisine ihtiyaç duyduğu silah ve cephane yardımı yapılarak Doğu Cephesinde Almanlara karşı direnmeye devam etmesi sağlanacak ve Rusya’nın ihraç edemediği 1914 yılı tarım mahsulünü Avrupa’ya ihraç edebilecekti. Hangi tarafa katılacakları konusunda tereddütte bulunan Bulgaristan ve Romanya’nın bu çekimserliğine son verilecekti.

         Ana saldırı 18 Mart 1915’te yapıldı ve Müttefik filosunun hezimetiyle sonuçlandı. Bunun üzerine kara ordusu ile Gelibolu yarımadasının ele geçirilmesine karar verildi. Böylece Müttefik filosu Boğazdan rahatça geçebilecekti. Bunun için Çanakkale’ye güçlü kara birlikleri gönderildi. İlk çıkarma 25 Nisan’da Seddülbahir ve Arıburnu’na yapıldı. Bu tarihten Ağustos 1915’e kadar süren muharebeler mücadelenin ilk aşamasını oluşturmaktadır. İtilaf devletleri bu döneme kadar bir başarı sağlayamayınca daha büyük kuvvetler göndermek zorunda kaldı. Ağustos ayında Suvla koyuna çıkarma yapıldı. Ağustos ayında yapılan şiddetli saldırılar bir sonuç vermedi. Her iki taraf ağır kayıplar verdi. Bu başarısızlıklar üzerine Bulgaristan Almanya’nın safında Dünya savaşına katıldı. Böylece Almanya ile Osmanlı Devleti arasında doğrudan karadan bağlantı sağlandı. Kasım 1915’te Çanakkale Cephesine gönderilen General Charles Monro Gelibolu’nun tahliyesini önerdi. İngiliz Harbiye Nazırı Lord Kitchener bunun üzerine bizzat cepheye geldi ve komutanların görüşlerini aldı. O da Gelibolu’nun tahliyesi kararını kabul etmek zorunda kaldı. Kesin karar 7 Aralık 1915 tarihinde verildi. Arıburnu ve Anafartalar’daki Müttefik kuvvetler tahliye edilerek Selanik Cephesi’ne kaydırıldı. Seddülbahir’deki kuvvetler ise yerlerinde bırakıldı. Buradaki kuvvetlerin tahliye işi 9 Ocak 1916’da tamamlandı.[1]

         Çalışmamızla ilgili aldığımız istatistiki bilgiler İngiliz Harbiye Nezareti’nin Mart 1922’de yayınladığı “Statistics of the Military Effort of the British Empire During the Great War 1914-1920” adlı eserden alınmıştır. Adı geçen eser 880 sayfadan oluşmaktadır. Bu çalışmanın 1922 gibi oldukça erken bir dönemde yayınlanmış olması dikkate değerdir. Birinci Dünya Savaşı’nda İngilizlerin çeşitli cepheleri hakkında çok önemli istatistiki bilgiler vermesi bakımından önemli bir kaynak olduğu kanaatindeyiz. Haziran 1916’da İngiliz Harbiye Nazırı olan Lloyd George (Aralık 1916’da başbakan) askeri harekâta dair istatistiklerin özetlerinin aylık yayınlanmasını sağlamıştır. 1922’de yayınlanan bu çalışma belirtilen özetlerden derlenerek güncellenmiştir.[2] Bu eserde yer alan bazı rakamların nihai rakamlar olmadığını belirtmek gerekir. Buna rağmen, ortaya konan bilgilerin genel rakamları ve ortalamaları etkilemeyeceğini belirtmek isteriz. 

         Otuz üç bölümden oluşan bu hacimli eserde, İngilizlerin dünya savaşındaki tüm cephelerde savaşan kuvvetlerin sayısı, kayıplar, silahaltına alınanlar, cephane, hava kuvvetleri, ordunun yaptığı kontratlar, savaş masrafları, malzemeler, iaşe, kantinler, nakliye araçları, askeri demiryolları ve ülkedeki deniz nakliyatı, askerlerin konaklamaları, savaşan tarafların gücü, ihtiyat, topları, düşman esirleri, Fransa’daki İngiliz savaş hattı, disiplin, hava akınları, askeri harekât hakkında yayınlanan raporların listesi gibi geniş konularda genellikle tablolar halinde ayrıntılı bilgiler verilmiştir.

         Bu çalışmamızda, yukarıda belirtilen eserde yer alan bilgilerden Çanakkale cephesi ile ilgili olanlar seçilmiştir. Bunlar, Çanakkale cephesindeki İngiliz zayiatının miktarı ve oranı, hasta sayısı, mezar ve gömülenlerin sayısı, savaş sırasında askerî harekât ile ilgili yayınlanan raporların listesi, toplam kuvvet, Avustralya, Yeni Zelanda, Hintli ve Kraliyet Newfoundland Alayının zayiatı ile aylara göre tüm kuvvetin ayrıntılı zayiat listeleridir.

         Savaş boyunca Çanakkale’deki toplam İngiliz kuvveti 468.987, ölü miktarı 33.522, kayıp, esir ve yaralı miktarı 86.207, toplam zayiat 119.729 olarak verilmiştir. Ancak aylara göre verilen ayrıntılı kayıp tablosunda toplam 119.696 olarak verilmiştir. Ama genel toplamda verilen rakamları hesapladığımızda toplam zayiatın subay, astsubay ve er olarak 120.240 olduğu tespit edilmiştir.

Çanakkale cephesi ile ilgili verilen bilgiler genel olarak tablolar halinde aşağıda verilmiştir.

Çanakkale’deki İngiliz kuvveti:[3]

Çanakkale’de muharebe kayıplarının oranı[4]

(Sadece İngiliz muvazzaf ve kara birlikleri için) (hastalıktan kayıplar hariç)

Muharebe kayıplarının toplam yüzdesi[5]

Çanakkale’deki ölü miktarı[6]  (30 Kasım 1919’a kadar elde edilen bilgilere göre)

         Çanakkale Cephesi ile ilgili hasta sayısı: 25 Nisan 1915-7 Ocak 1916 arasında hastanelerdeki toplam tüm rütbelerdeki hasta sayısı 107.376 olarak verilmiştir[7]. Açık bir şekilde Çanakkale adı geçmemekle beraber verilen tarihlere bakıldığında Çanakkale cephesi ile ilgili olduğuna şüphe yoktur.

         Avustralyalıların zayiatı: Ölü, yaralı, kayıp ve esir yaklaşık 26.000 ve yaklaşık 24.000 hasta olarak verilmiştir.[8] Bununla beraber çalışmamızın sonunda yer alan tablolardan Avustralyalıların aylara göre ve toplam zayiatın miktarı rahatlıkla görülecektir.

         Yeni Zelandalıların zayiatı (Ocak 1920 tarihine kadar elde edilen bilgilere göre)[9]

         Kraliyet Newfoundland Alayının zayiatı (31 Aralık 1919 tarihine kadar elde edilen bilgilere göre)[10]

         Çanakkale’de Görev Yapmak Üzere Hindistan’dan Gönderilenler (31 Aralık 1919 tarihine kadar elde edilen bilgilere göre)[11]

         Toplam Hintli zayiatı (31 Aralık 1919’a kadar derlenen rakamlar)[12]

Toplam:5.613.

         İngiliz Kayıpları Toplam (Ocak 1920 tarihine kadar elde edilen bilgilere göre)[13]

         Muvazzaf ve Gönüllü Orduda Sınıflarına Göre Astsubay ve Er Zayiatı (14 Mart 1920 tarihine kadar elde edilen verilere göre)[14]

         8 Şubat 1920’ye kadar rapor edilen toplam zayiat (hastalar dâhil) (08 Şubat 1920’de verilen bilgilere göre)[15]

         Çanakkale’de Türkler tarafından esir alınan ve tarafsız ülkelerde tutulan İngiliz askerleri (5 Nisan 1919 tarihine kadar elde edilen bilgilere göre)[16]

         Çanakkale ve Mondros’taki mezarlar ve gömülenlerin sayısı:[17]

Mezarları kayıt altına alınan ve gömüldükleri rapor edilen subay, astsubay ve erlere dair rakamlar[18]

         Çanakkale ve Mondros’tan dönen mezar ve gömülenlere dair rakamlar (20 Mayıs 1920’ye kadar)[19]

         Savaş sırasında Çanakkale’deki askerî harekât ile ilgili yayınlanan raporların listesi:[20]

Çanakkale Cephesinde Aylara Göre Zayiat (22 Nisan 1915-8 Ocak 1916)[21]

         Aşağıdaki tablo incelendiğinde Nisan ayına ait rakamların Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarına göre düşük görülmesi yanıltıcı olabilir. 25-30 Nisan günlerindeki rakamlar altı günlük olup çıkarmanın yapıldığı ilk günleri kapsamaktadır. Bu nedenle, altı güne ait zayiat rakamlarının oldukça yüksek olduğunu söyleyebiliriz.

         Ağustos ayındaki yeni çıkarma ile şiddetlenen saldırılar sonunda zayiat rakamları (yaklaşık 47.000) zirve yapmıştır. Sonraki aylarda zayiat rakamları düşme eğilimine girmiştir. Eylül, Ekim, Kasım ve Aralık aylarındaki İngiliz zayiatı Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarının altında kalmıştır. Bunda, artık yeni saldırılarla bir sonuç elde edilemeyeceği düşüncesinin ağırlık kazanmasının da etkili olduğu söylenebilir. Verilen rakamlara bakıldığı zaman, 1.253 subay ile 20.284 astsubay ve erin ölü, 417 subay ile 7.580 astsubay ve erin yaralardan öldüğü, 127 subay ile 4.405 astsubay ve erin hastalıktan öldüğü, 3.010 subay ile 75.510 astsubay ve erin yaralandığı, 252 subay ile 7.402 astsubay ve erin kayıp ve esir olduğu görülmektedir.

         Aşağıdaki tabloda genel toplam kısmında, Avustralyalıların zayiat toplamında 1.023 subay ile 25.071 astsubay ve er olduğu bilgisi verilmiştir. Rakamları topladığımızda 1.035 subay ile 25.609 astsubay ve er olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu hata düzeltilerek genel toplamdaki rakamlar buna göre verilmiştir. 

         Ayrıca Kraliyet Donanma Tümeni’nin toplam ölü kısmında 2.356 astsubay ve erin olduğu görülürken yapılan hesaplamada 2.350 rakamı çıkmaktadır. Bu hata düzeltildiği gibi toplam zayiat kısmında verilen 7.198 rakamı da 7.192 olarak düzeltilmiştir.

         Kısaltmalar aşağıdaki tabloda yer alan bilgiler ile ilgili olup sayfa düzenine sığdırmak amacıyla yapılmıştır.

         S:Subay; A E: Astsubay ve Er; MO: Muvazzaf Ordu, Gİ: Gönüllü İhtiyat; A: Avustralyalı; YZ: Yeni Zelandalı; H: Hintli; Nf: Newfoundland[22]; T: Toplam; KDT: Kraliyet Donanma Tümeni.[23]

En alt satırdaki bilgiler genel toplam göz önünde tutularak tarafımızca eklenmiştir.

         Sonuç

         Bu çalışmada yararlandığımız İngiliz resmi yayınında ayrıntılarına kadar inerek verilen bilgilerin değerli olduğuna inanıyoruz. Başta İngilizler olmak üzere sömürgelerinden Çanakkale cephesine gönderilen milletlerin zayiatına dair rakamlar, subay, astsubay ve er düzeyinde tasnifi, cephede görev yapanların sınıflarına göre (süvari, topçu, mühendis, piyade vs) tasnifi ile mezarlarına dair rakamların ortaya konması Çanakkale cephesinin Türk ordusu dışındaki boyutlarını göstermesi açısından dikkate değerdir. Verilen bilgilerle Türk ordusuna dair benzer konuların mukayesesi imkânı olabilecektir.

         Çanakkale Cephesi ile ilgili verilen bu istatistiki verilerin, bu cephe ile ilgili yanlış bilgilerin ve aşırı rakamların (örneğin İngilizlerin bu cephede yaklaşık 250.000 ölü verdikleri gibi) önüne geçeceğine inanıyoruz. Görüldüğü üzere İngiliz resmi zayiatı ölü, yaralardan, hastalıktan ve sair sebeplerden ölenler ile yaralı, kayıp ve esir olarak yaklaşık 120.000 civarındadır.

         Türk resmi makamları tarafından aradan geçen yüz yıla yakın bir süredir İngilizlerinkine benzer bir çalışma ortaya koymamış olması üzücüdür. Bu eksikliğin de en kısa zamanda giderileceğini umuyoruz.